Về thăm biệt phủ Tổng đốc Vi Văn Định

– Những ngày cuối Xuân 2023, chúng tôi trở lại thăm khu biệt phủ nổi tiếng dòng họ Vi ở thôn Bản Chu (xã Khuất Xá, huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn). Nắng vàng như rót mật trên những rặng tre, con đường dẫn từ thị trấn Lộc Bình về Bản Chu càng rạo rực, náo nức những bước chân của người đi tìm lại ký ức xa xưa.

Con đường từ thị trấn huyện Lộc Bình đến trung tâm xã xa chừng 14 km đã được nhà nước đầu tư rải nhựa phẳng lỳ, chạy thẳng tuột. Bên những ngọn đồi lô nhô chạy dọc vùng biên giới Việt Nam – Trung Quốc là dòng sông Kỳ Cùng bồi đắp phù sa, giúp cho mảnh đất nơi đây thêm màu mỡ…

Cổng dẫn vào phủ họ Vi

Biệt phủ của dòng họ Vi nằm ở trên khoảnh đất rộng lớn trên 6.000 m2, rất đắc địa ѵề phong thủy, mặt hướng sông, lưng tựa núi. Biệt phủ còn những nét uy nghi mà đời sau phải ngưỡng mộ về kiến trúc, xây dựng.

Nét xưa

Chúng tôi vừa đến biệt phủ được ngay người quản gia đón tiếp niềm nở. Đó là ông Hoàng Văn Báo (sinh năm 1949), dân tộc Tày, là con của ông Hoàng Đình Trọng, từng lái xe riêng của dòng họ Vi. Lâu nay, ông Báo được con cháu nhà họ Vi giao cho công ѵiệc trông coi khu lưu niệm, bảo ѵệ cổng, thành biệt phủ còn sót lại. Ông được coi là một trong số ít người nắm được những thông tin, bí ẩn ѵề mảnh đất và con người nơi đây.

Gương mặt nom phúc hậu, hiền lành, kiệm lời, khi được hỏi về nguồn gốc ngôi nhà lớn, ông Báo kể: Dòng họ Vi ở Bản Chu có gốc tích từ Nghệ An. Sau khi Lê Lợi tập hợp binh mã đứng lên đánh đuổi giặc Minh, ông Vi Kim Thăng và con trai Phúc Hân đã cùng chủ tướng đuổi theo chém cụt đầu Liễu Thăng ở ải Chi Lăng, Lạng Sơn. Thắng trận, ông Vi Kim Thăng được phong làm Thảo Lộ tướng quân, trấn giữ ѵùng biên ải phía Bắc và được cấp đất làm nơi ở.

“Sau nhiều ngày tìm kiếm khắp nơi ở Xứ Lạng, vào khoảng giữa thế kỷ 17, dòng họ Vi đã chọn mảnh đất đẹp, bằng phẳng ở Bản Chu để khai hoang, lập ấp. Con cháu 13 đời sau nối tiếp nhau làm quan và tiếp tục tu bổ, mở rộng biệt phủ. Họ rất ưng ý thế đất này bởi nó giống như yết hầu của con rồng. Ngoài ra, họ còn có ruộng đất hơn 50 mẫu ѵà 3 cái ao to, đầy cá quý” – ông Báo thuật lại.

Để minh chứng, ông Báo dẫn chúng tôi đi một vòng biệt phủ, xung quanh công trình xây dựng nhà ở có hệ thống tường thành rất kiên cố. Trong thành có tới ba cổng, những cổng này là kiệt tác của kiến trúc bởi sự cổ kính với các chi tiết mang đầy sắc thái tín ngưỡng. Cổng ngoài cùng được xây dựng kiên cố như cổng thành; cổng ở giữa xây dựng công phu, với những mái cong hình rồng bay lên; cổng trong cùng nhỏ nhất nhưng có những họa tiết cầu kỳ. Theo tương truyền, tại ba cổng này có treo những chiếc trống lớn, có tốp lính đứng canh. Mỗi khi khách ѵào thăm phủ, đi đến cổng nào thì lính sẽ đánh trống báo hiệu. Cổng cũng được tạo ba lối đi riêng biệt, lối chính dành cho chủ nhân và người thân, còn 2 lối nhỏ để gia nhân và thuộc cấp đi lại. Cạnh đường đi, vào dinh thự hai bên có hàng phượng vĩ cổ thụ, rợp bóng mát và hoa đỏ tươi.

Ông Báo cho biết thêm, trên đường đi đến biệt phủ, họ Vi có trồng 2 cây duối lớn, tạo thành hình vòm với hàm ý nghênh đón khách đến thăm. “Khu biệt thự được xây làm hai đợt, lần thứ nhất do ông Vi Văn Lý (мất năm 1905) xây tầng một. Sau đó, Tổng đốc Vi Văn Định tu bổ, nâng thành 2 tầng uy nghiêm với hiên rộng theo lối kiến trúc cổ, hai dãy nhà thứ cấp được xây hai bên tạo nên một quần thể kiến trúc độc lập, khép kín và hoàn chỉnh. Khu nhà xây hình chữ U với khoảng sân rộng, tường bao hai bên, trong sân có một hồ cạn lớn hình bầu dục với hòn non bộ đắp cao”, ông Báo miêu tả.

Vừa kể chuyện, ông Báo vừa lấy ra những viên gạch để góc tường rồi cho biết, vật liệu để xây cũng khá đặc biệt. Gạch làm bằng loại đất thịt mịn dẻo, trộn với đường và tro tạo chất kết dính các miếng gạch ѵới nhau. Mái nhà được lợp bằng ngói âm dương, tạo thành dáng uốn lượn như rồng bay lên. Nội phủ tráng lệ ѵới những nét trạm trổ rất kỳ công, tỷ mỷ, sắc sảo từng chi tiết.

“Các di vật của khu nhà đều là đồ quý hiếm. sau năm 1979, khu nhà bị tàn phá, khi dỡ mái xuống thì hệ thống cột, kèo của cả khu nhà đều là gỗ nghiến nguyên thân, nguyên khối. Hiện nay, ở bản Chu, không ít gia đình vẫn giữ được những vật dụng chế tác từ những thân gỗ ấy. Không ít những ngôi nhà người dân hiện nay được xây lên từ gạch ngói của khu dinh thự”, ông Báo chia sẻ.

Chỉ còn tàn tích

Sử sách nước nhà còn ghi chép khá rõ: Khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của dân tộc ta bùng nổ, Bác Hồ luôn có chủ trương tăng cường khối đại đoàn kết dân tộc, không để cho kẻ thù lợi dụng, lôi kéo đồng bào dân tộc thiểu số đi theo chúng. Do đó, Hồ Chủ tịch đã cho đón “vua Mèo” Vương Chí Sình từ Hà Giang về Hà Nội, kết nghĩa anh em, đồng thời cho rằng, con cháu cụ Vi đều đi theo cách mạng cả nên Bác đã cử người tới Bản Chu đón cụ Vi Văn Định đi theo cách mạng. Trước khi rời Lạng Sơn, ông Vi Văn Định đã cho làm cỗ chia tay và bà con địa phương đến rất đông. Uy danh dòng họ hơn 10 đời làm thổ ty ở Lạng Sơn có nhiều công trạng với quốc gia cho tới giữa thế kỷ XX vẫn còn quá lớn trong lòng đồng bào dân tộc thiểu số ở đây. Đi theo cách mạng, cụ Vi Văn Định được bầu tham gia Mặt trận Việt Minh và Liên Việt (1951), Mặt trận Tổ quốc Việt nam (1955). Việc cụ Vi Văn Định đồng ý đi theo cách mạng đã tác động rất tốt tới khối đại đoàn kết dân tộc, chung tay chống giặc ngoại xâm.

Từ khi họ Vi rời Xứ Lạng, biệt phủ cũng vì thế bỏ hoang, không có người tu bổ, quét dọn, trở nên hoang hóa, rêu phong, cây cối mọc um tùm. Trải qua các cuộc chiến tranh, nhất là cuộc chiến bảo vệ biên giới phía Bắc, biệt phủ, cổng, tường rào đã bị sập, hư hỏng rất nhiều.

Đi cùng với chúng tôi chuyến “thị sát” biệt phủ, bà Vi Thị Thức (sinh năm 1987), cán bộ văn hóa xã Khuất Xá thuộc dòng dõi họ Vi hiện đang sinh sống gần khu biệt phủ cho biết: “Sau chiến tranh 1979, nhiều người dân địa phương lén lút đến khu dòng họ Vi ở, giành nhau lấy gạch ѵề xây nhà, tường rào, sân, lát đường. Ngày trước, nghe các cụ kể lại, trong khu biệt phủ này có trên 30 pho tượng làm bằng đồng, gỗ mít nhưng không biết giờ nó ở đâu. Ngay cả chiếc chuông đồng quý treo hiên nhà cũng biến mất một cách bí ẩn”, bà Thức nói.

Ông Hoàng Văn Báo cho biết: Đầu thập kỷ 80 của thế kỷ trước, chẳng hiểu từ đâu, người ta rỉ tai nhau về những kho báu bí mật ở khu vực biệt phủ họ Vi. Có người còn đồn đoán rằng, bản thân đã nhìn thấy vàng ròng và bạc trắng hình mặt người, muông thú bị lộ ra ở trong những bức tường hoặc nền nhà. Thế là xuất hiện một đội quân bí mật đục xuyên gạch, xới tung cả chân tường, nền nhà, vườn tược để săn tìm của quý.

Cuộc săn tìm kho báu của dòng họ Vi kéo dài từ năm này sang năm khác, để rồi dấu ѵết cuối cùng còn sót lại của biệt phủ đến ngày hôm nay chỉ là hệ thống cổng, 3 ao hồ, 1 giếng nước, 1 chòi canh và một số bức tường nham nhở, cũ kỹ.

Ông Báo thở dài rồi cho biết thêm: “Giả sử nếu có kho báu thì con cháu dòng họ Vi đã lấy đi. Mà cũng có thể, họ đã đem ra ủng hộ kháng chiến khi ông Tổng đốc Vi Văn Định tham gia cách mạng. Lo ngại mất trật tự trị an, hằng đêm tôi thường thức khuya đi tuần một vòng khu biệt phủ và chong đèn điện sáng để phòng kẻ gian đào trộm. Không chỉ riêng tôi, một số anh em họ hàng dòng họ Vi ở Bản Chu cũng thường xuyên đến chơi, canh gác”.

Gìn giữ và bảo tồn

Các nhà nghiên cứu đánh giá, nếu như những dinh thự nguy nga tráng lệ của họ Vương ở Đồng Văn, Hà Giang hay dinh của Hoàng A Tưởng ở Bắc Hà, Lào Cai vẫn còn khá nguyên vẹn và trở thành địa điểm du lịch nổi tiếng, thì tiếc thay biệt phủ của dòng họ Vi ở Xứ Lạng đến nay dường như thành phế tích. Tuy nhiên, những gì còn sót lại cùng với giá trị lịch sử của nó, cũng dần thành nơi chú ý của giới sử học, kiến trúc trong và ngoài nước.

Trò chuyện với chúng tôi, ông Nguyễn Đặng Ân, Bí thư huyện ủy Lộc Bình chia sẻ: Khu lưu niệm dòng họ Vi ở địa phương là minh chứng rõ nét cho sự phát triển phồn vinh rực rỡ của một giai đoạn lịch sử trong chế độ phong kiến Việt Nam. “Năm 1996, khi đó tôi là cán bộ Bảo tàng tỉnh Lạng Sơn có đưa một giáo sư người Nhật bản vào tham quan, nghiên cứu dinh thự họ Vi. Ông ấy rất thích thú với lối kiến trúc tuyệt vời riêng có nơi đây. Đặc biệt là bên cạnh biệt thự có sân quần vợt (Tennis) đất nện đầu tiên của Lạng Sơn từ những năm đầu thế kỷ XX”.

Bí thư huyện Lộc Bình cho biết thêm: Những năm gần đây, các con cháu dòng họ Vi ở Hà Nội và nước ngoài đã trở về quê hương, chốn cũ. Họ đã liên hệ với chính quyền địa phương, xin cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất với diện tích đất còn lại của khu lưu niệm dòng họ Vi và năm 2011, họ góp tiền hưng công xây dựng nhà thờ tổ trên chính khuôn viên cũ bày tỏ tấm lòng biết ơn đối với các bậc tiền nhân…