Tạo môi trường thể chế thuận lợi phát triển hợp tác xã

Luật Hợp tác xã (HTX) năm 2012 là khung pháp lý cơ bản cho việc thành lập, tổ chức và hoạt động của khu vực HTX. Bên cạnh những kết quả nhất định, thực hiện Luật HTX thời gian qua đang cho thấy không ít hạn chế, bất cập đến từ các quy định của các văn bản pháp luật, cũng như từ quá trình tổ chức triển khai thi hành luật.

Theo số liệu từ Liên minh HTX Việt Nam, đến 31/12/2021, cả nước có hơn 27.000 HTX, gấp 2,5 lần so với năm 2001 và tăng khoảng 41% so với năm 2013; khu vực HTX thu hút gần 6 triệu thành viên và tạo việc làm cho khoảng 1 triệu lao động. Doanh thu, lợi nhuận của HTX tăng dần qua các năm. Năm 2020, doanh thu bình quân đạt 4,3 tỷ đồng/HTX, lợi nhuận bình quân đạt 314 triệu đồng/HTX, tương ứng tăng 61% và 88% so với năm 2013.

Thu nhập bình quân của lao động thường xuyên trong HTX tăng và ngày càng thu hẹp khoảng cách so với thu nhập bình quân của lao động khu vực doanh nghiệp, từ mức 44,6 triệu đồng/người/năm, bằng 44,8% mức thu nhập của lao động trong khu vực doanh nghiệp năm 2017 đã tăng lên 52,8 triệu đồng/năm và đạt 47,3% tương ứng năm 2019.

Luồng gió HTX kiểu mới

Trải qua gần 10 năm, công tác xây dựng, ban hành, phổ biến các văn bản hướng dẫn thi hành Luật HTX năm 2012, tuyên truyền về mô hình HTX kiểu mới được thực hiện khá đầy đủ ở trung ương và địa phương dưới nhiều hình thức, nội dung phong phú, đa dạng. Hầu hết các HTX đã có sự chuyển biến nhận thức và dần chuyển đổi theo mô hình kiểu mới với cách làm hay, ứng dụng sáng tạo và nhất là đưa sức trẻ cùng khoa học công nghệ vào thực tiễn nhằm thay đổi cách nhìn về khu vực kinh tế này.

HTX nông nghiệp và thương mại Mường Ðộng (tỉnh Hòa Bình) chính là một trong những mô hình HTX kiểu mới được hoạt động như vậy. Thành lập vào tháng 9/2016, HTX Mường Ðộng có 26 thành viên, vốn điều lệ đăng ký 5 tỷ đồng. Xuất phát điểm là các hộ gia đình đang sản xuất, trồng cây ăn quả có múi với quy mô nhỏ, họ đã tìm đến với nhau và hoạt động trong ngôi nhà chung mang tên HTX. Theo Giám đốc HTX Mường Ðộng Nguyễn Trung Huân, phát triển liên kết sản xuất theo chuỗi sản phẩm hàng hóa dịch vụ nông sản là xu thế tất yếu và nhu cầu không thể thiếu của HTX.

Qua quá trình hình thành và phát triển, các thành viên HTX nhận thấy đây là phương thức sản xuất tốt nhất để thực hiện vai trò liên kết của các hộ thành viên với HTX và các cửa hàng, doanh nghiệp, chuỗi tiêu thụ trong và ngoài tỉnh. Ở thời điểm mới thành lập, HTX có 108 lao động thường xuyên, thu nhập bình quân đạt 4,5 triệu đồng/người/tháng. Ðến năm 2020-2021, HTX sử dụng 210 lao động thường xuyên với thu nhập bình quân là 6 triệu đồng/người/tháng và 320 lao động thời vụ với thu nhập bình quân từ 180-350 nghìn đồng/người/ngày công. Doanh thu của HTX cũng tăng dần, niên vụ năm 2016-2017 đạt hơn 12 tỷ đồng, năm 2019-2020 đạt hơn 24,5 tỷ đồng và niên vụ năm 2020-2021 đạt khoảng hơn 28,8 tỷ đồng.

Tương tự, Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Giám đốc HTX Dịch vụ tổng hợp Thắng Lợi (tỉnh Yên Bái) Nguyễn Hữu Ký chia sẻ: Từ khi Luật HTX năm 2012 ra đời và có hiệu lực đã làm thay đổi căn bản nhận thức về HTX. Ðây như một luồng gió mới định hướng cho kinh tế tập thể mà nòng cốt là các HTX có nhận thức đúng đắn và có hướng đi mới để phát triển. Theo đó, thống nhất nhận thức theo quan điểm của Luật, HTX Thắng Lợi đã mạnh dạn bổ sung thêm một số ngành nghề như: san gạt mặt bằng, xây dựng các công trình giao thông thủy lợi; vận tải hàng hóa đường bộ,…

Thành lập từ tháng 8/2008 với bảy xã viên, đến nay HTX có 35 thành viên và tạo việc làm cho hơn 140 lao động. Những năm qua, ban lãnh đạo HTX Thắng Lợi luôn xác định sản xuất hiện đại là điều kiện tất yếu để tạo ra những sản phẩm chất lượng cao với giá trị bền vững, đáp ứng yêu cầu của thị trường. Ðó cũng là lý do mà sau khi khảo sát, nhận thấy tỉnh Yên Bái chưa có đơn vị nào đầu tư vào lĩnh vực tái chế nhiệt phân lốp xe và sản xuất dầu nhiệt phân F0-R. Từ năm 2019, ông Nguyễn Hữu Ký cùng một số thành viên HTX đã đi học tập kinh nghiệm tại một số tỉnh như Bình Dương, Ninh Bình, Ðắk Lắk.

Sau quá trình học hỏi, HTX Thắng Lợi đã tiên phong và mạnh dạn đầu tư Nhà máy sản xuất dầu F0-R tại khu công nghiệp phía nam của tỉnh Yên Bái với diện tích 10.000 m2, vốn đầu tư ban đầu là 35 tỷ đồng được huy động từ các thành viên của HTX. Với dự án này, HTX Thắng Lợi dự kiến tổng doanh thu một năm đạt 30 tỷ đồng, lợi nhuận khoảng 2 tỷ đồng, tạo việc làm ổn định cho 50 lao động với thu nhập bình quân 7 triệu đồng/người/tháng, phấn đấu nộp ngân sách nhà nước từ 2-3 tỷ đồng/năm.

Gỡ cơ chế để phát triển

Dù có những đóng góp to lớn đối với sự phát triển chung của đất nước, song thực tế cho đến nay, khu vực kinh tế tập thể, HTX vẫn chưa được nhìn nhận đúng mức. Luật HTX năm 2012 sau gần 10 năm thi hành cũng dần bộc lộ nhiều hạn chế. Theo chia sẻ của Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam Nguyễn Ngọc Bảo, việc chuyển đổi, tổ chức lại các HTX theo quy định của Luật HTX năm 2012 đến nay cơ bản hoàn thành nhưng khung pháp lý, chính sách về HTX còn nhiều rào cản.

Bộ trưởng Kế hoạch và Ðầu tư Nguyễn Chí Dũng cũng nhìn nhận, thực hiện Luật HTX gần 10 năm qua cho thấy không ít các hạn chế, bất cập đến từ các quy định của các văn bản pháp luật, cũng như từ quá trình tổ chức triển khai thi hành luật. Theo đó, nhiều quy định đã lạc hậu, gây mâu thuẫn, chồng chéo, cản trở sự phát triển của HTX. Sau khi Luật HTX năm 2012 được ban hành, đã có nhiều văn bản quy phạm pháp luật được sửa đổi, bổ sung như: Bộ luật Dân sự năm 2015; Luật Ðất đai năm 2013; Luật Chuyển giao công nghệ; Luật Doanh nghiệp; Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa;…

Cùng với đó, các tổ chức kinh tế hợp tác và các tổ chức đại diện HTX chưa được quy định thống nhất trong một luật chung. Nhiều tổ hợp tác hoạt động kinh tế, đông thành viên, được hưởng chính sách hỗ trợ của Nhà nước như các HTX nhưng không phải đăng ký thành lập, không thuộc phạm vi điều chỉnh của Luật HTX mà theo Bộ luật Dân sự, gây khó khăn trong quản lý nhà nước và thiếu định hướng phát triển. Ðối tượng Liên đoàn HTX tồn tại phổ biến trên thế giới nhưng chưa được quy định trong Luật HTX ở nước ta, chưa phù hợp với xu hướng phát triển của phong trào HTX trên thế giới. Vị trí, vai trò của Liên minh HTX chưa rõ ràng. Nhiều quy định hạn chế sự gia nhập, hoạt động và mở rộng thị trường của HTX; quy định về kiểm toán HTX chưa rõ ràng, chưa cụ thể nên hầu như chưa được triển khai trên thực tế; chính sách hỗ trợ của Nhà nước cho khu vực kinh tế tập thể chưa hiệu quả;…

Những bất cập đó cũng đã dẫn đến hiệu quả của Luật HTX chưa cao, thể hiện ở việc đóng góp vào tổng sản phẩm nội địa (GDP) của nền kinh tế thấp và giảm liên tục (từ 4,03% năm 2013 xuống 3,62% năm 2020). Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, trong giai đoạn 2013-2020, đóng góp của khu vực kinh tế tập thể gồm HTX, liên hiệp HTX, không bao gồm cá nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác vào GDP của cả nước trung bình chỉ khoảng 3,84%/năm. Và chính những số liệu thống kê này cũng cho thấy sự bất cập khi GDP khu vực kinh tế tập thể hiện nay không tính đến phần đóng góp vào khu vực kinh tế cá thể, hộ gia đình.

Trong khi, số lượng thành viên là cá nhân, hộ gia đình chiếm hơn 99% tổng số thành viên HTX, bằng 31% tổng số hộ cá thể, cá nhân của cả nước. Do đó, Chủ tịch Liên minh HTX Nguyễn Ngọc Bảo đề xuất: Cần thống kê, đánh giá cả giá trị gia tăng của khu vực này do sự liên kết, hợp tác của khu vực HTX chưa được đánh giá.

Ngoài ra, nhiều ý kiến cũng cho rằng thông qua việc sửa Luật cần tìm kiếm động lực mạnh mẽ hơn để phát triển; chú trọng việc nâng giá trị cho khu vực HTX như ở nhiều quốc gia phát triển mạnh về kinh tế HTX đã và đang làm, với một hành lang pháp lý thật sự thông thoáng, cởi mở, bảo đảm cho sự phát triển của HTX. Theo khẳng định của vị chuyên gia đến từ Liên đoàn HTX Raiffeisen CHLB Ðức-ông Helmut Pabst: Những thành công trong phát triển HTX tại CHLB Ðức có được là nhờ môi trường kinh doanh, nhất là môi trường pháp lý đầy đủ, phù hợp và tạo ra sân chơi bình đẳng.

Và mới đây, tại Hội nghị trực tuyến toàn quốc về tổng kết 20 năm thực hiện Nghị quyết số 13-NQ/TW về kinh tế tập thể và tổng kết 10 năm thi hành Luật HTX năm 2012, Thủ tướng Phạm Minh Chính cũng yêu cầu tiếp tục nghiên cứu, xây dựng cơ chế, chính sách cho khu vực kinh tế tập thể, HTX phù hợp diễn biến mới, thực tiễn Việt Nam. Thủ tướng đề nghị các bộ, ngành, địa phương cần xem trọng việc thống kê, xây dựng dữ liệu lớn bởi trong hệ thống thống kê hiện nay còn thiếu dữ liệu khu vực kinh tế tập thể. Ðáng lưu ý, về định hướng sửa đổi Luật HTX năm 2012, Thủ tướng yêu cầu mục tiêu là xóa bỏ rào cản, điểm nghẽn, tạo môi trường thể chế thuận lợi cho khu vực HTX phát triển.