Tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá, cần lộ trình hợp lý

Theo chương trình dự kiến, tại đợt 2 kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV, Quốc hội sẽ cho ý kiến 13 dự luật, trong đó có dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi). Tại dự luật, Chính phủ đề xuất 2 phương án: giữ nguyên tỷ lệ thuế suất hiện hành 75% và cộng 2.000 đồng/bao cho phương án 1, cộng 5.000 đồng/bao cho phương án 2, sau đó tiếp tục tăng hằng năm, hướng đến mục tiêu tăng thuế tuyệt đối tới 10.000 đồng/bao vào năm 2030.

Các chuyên gia kinh tế phân tích, việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá là cần thiết. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu chính sách đề ra, cơ quan quản lý cần xem xét nghiên cứu, có lộ trình tăng thuế hợp lý, bảo đảm cân bằng giữa việc hạn chế tiêu dùng và ngăn chặn tình trạng buôn lậu, gian lận thương mại và tăng nguồn thu cho ngân sách Nhà nước.

Buôn lậu thuốc lá diễn biến phức tạp

Chiều 19/11, Báo Pháp luật Việt Nam tổ chức tọa đàm với chủ đề “Tăng thuế tiêu thụ đặc biệt và chống buôn lậu thuốc lá – Những vấn đề đặt ra” với sự tham gia của các đại diện các cơ quan quản lý Nhà nước, các chuyên gia kinh tế-tài chính, đại biểu Quốc hội và hiệp hội doanh nghiệp liên quan nhằm lắng nghe ý kiến từ các nhà quản lý, đại biểu Quốc hội, chuyên gia và doanh nghiệp, chuyển tải thông tin tới cơ quan quản lý, đề xuất lộ trình phù hợp với bối cảnh kinh tế, xã hội để hỗ trợ tốt nhất cho các mục tiêu mà Chính phủ đề ra, góp phần xây dựng các văn bản pháp luật có tính khả thi cao, thật sự đi vào đời sống.

Theo Tiến sĩ Vũ Hoài Nam, Tổng Biên tập Báo Pháp luật Việt Nam, dự án Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) đang trong quá trình soạn thảo, hoàn thiện và lấy ý kiến từ các bên liên quan với nhiều điểm sửa đổi quan trọng. Những điều chỉnh này đã thu hút sự chú ý lớn của dư luận xã hội, cộng đồng doanh nghiệp, nhất là các doanh nghiệp hoạt động trong chuỗi sản xuất, kinh doanh các mặt hàng và dịch vụ thuộc phạm vi điều chỉnh của Luật.

“Dù còn nhiều quan điểm khác nhau về dự án Luật, cộng đồng doanh nghiệp kỳ vọng các quy định mới sẽ tạo ra môi trường kinh doanh công bằng, ổn định, đồng thời bảo đảm hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng. Để đạt được mục tiêu này, các quy định phải dựa trên cơ sở pháp lý chặt chẽ, khoa học và thực tiễn, được xây dựng thông qua nghiên cứu, đánh giá tác động kỹ lưỡng và học hỏi kinh nghiệm quốc tế phù hợp với điều kiện Việt Nam”, Tiến sĩ Vũ Hoài Nam nhấn mạnh.

Số liệu mới nhất của Tổng cục Quản lý thị trường (Bộ Công thương) cho thấy, dù các cơ quan Nhà nước rất nỗ lực ngăn chặn, song tình trạng buôn lậu thuốc lá vẫn diễn biến phức tạp. Trong 10 tháng năm 2024, cơ quan chức năng đã phát hiện gần 1.100 vụ việc vi phạm liên quan đến thuốc lá nhập lậu, trị giá hàng hóa hơn 5,6 tỷ đồng; xử lý 800 vụ bị xử lý, trong đó có 3 vụ chuyển hồ sơ cho cơ quan Cảnh sát điều tra. Tổng số tiền phạt vi phạm hành chính lên tới hơn 3,1 tỷ đồng, số xử lý gồm 23.931 bao thuốc lá và 4.000 sản phẩm các loại như thiết bị, tinh dầu thuốc lá điện tử.

Chia sẻ mối liên quan về vấn đề tăng thuế và buôn lậu, ông Tráng A Dương, Ủy viên chuyên trách Hội đồng Dân tộc của Quốc hội phân tích: Năm 2016, Việt Nam tăng thuế thuốc lá từ 65% lên 70% và tới năm sau, lượng thuốc lá lậu bị tiêu hủy tăng từ 6,8 triệu bao lên gần 7,5 triệu bao. Năm 2019, khi tăng thuế từ 70% lên 75%, sang năm 2020, lượng thuốc lá lậu bị tiêu hủy tăng từ gần 1,4 triệu bao lên hơn 5,1 triệu bao và năm 2021 lên gần 6,6 triệu bao.

“Tất nhiên, việc tăng thuế không phải nguyên nhân duy nhất gia tăng nạn buôn lậu thuốc lá, tuy nhiên, nếu tăng thuế theo lộ trình phù hợp sẽ giảm nguy cơ gia tăng việc buôn bán bất hợp pháp sản phẩm thuốc lá. Để hỗ trợ phòng chống buôn lậu thuốc lá hiệu quả sau khi tăng thuế, tôi kiến nghị lộ trình tăng thuế nên giãn ra, tần suất nên 2-3 năm/lần để các cơ quan quản lý có thời gian để lên kế hoạch và chuẩn bị lực lượng ứng phó với làn sóng buôn lậu”, ông Dương nhận định.

Cần lộ trình tăng hợp lý

Bà Phan Minh Thủy (Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam - VCCI) phân tích, mức thuế tuyệt đối ở cả 2 phương án của Bộ Tài chính đều tăng đột ngột, tăng rất cao ngay từ năm đầu áp dụng.

Mức thuế tiêu thụ đặc biệt tuyệt đối có mức tăng đột ngột như vậy sẽ khiến giá bán thuốc lá nội địa hợp pháp tăng mạnh, người tiêu dùng có thể sẽ phải chuyển sang sử dụng thuốc lá nhập lậu giá rẻ hơn. Lộ trình tăng thuế tuyệt đối liên tục hằng năm (không có khoảng thời gian giữa các lần tăng), không tạo ra sự ổn định cho thị trường thuốc lá hợp pháp,…

Do đó, Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam và các doanh nghiệp trong ngành đề xuất tăng mức thuế tuyệt đối thêm 2.000 đồng/bao vào năm 2026, tăng thêm 2.000 đồng vào năm 2028 và thêm 2.000 đồng vào năm 2030. Việc tăng thuế cần bảo đảm lộ trình hợp lý để hỗ trợ các doanh nghiệp thuốc lá trong nước có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực việc làm của người lao động trong toàn chuỗi giá trị của ngành, bảo đảm an sinh xã hội; đồng thời hỗ trợ sử dụng nguồn vốn Nhà nước hiệu quả đối với những doanh nghiệp sản xuất thuốc lá có vốn đầu tư Nhà nước.

“Trong bối cảnh đó, cần có lộ trình, chính sách tăng thuế hợp lý, phù hợp thực tiễn, trong đó chủ động thực hiện hài hòa mục tiêu của Chính phủ đặt ra về hạn chế tiêu dùng. Lộ trình tăng thuế nên giãn ra để lực lượng Bộ đội Biên phòng và các cơ quan quản lý thị trường có thêm thời gian chuẩn bị kế hoạch và lực lượng nhằm ứng phó hiệu quả với việc buôn thuốc lá lậu”, Thượng tá Lê Thiện Thành nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, cơ quan tham mưu cần sớm trình Chính phủ sửa đổi Nghị định 98/2020/NĐ-CP để ban hành chế tài xử phạt nghiêm đối với hành vi vận chuyển, buôn bán và sử dụng thuốc lá lậu, củng cố cơ sở pháp lý trong công tác phòng chống buôn lậu, cũng như tạo môi trường kinh doanh lành mạnh cho các doanh nghiệp hợp pháp.

Bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch Hội tư vấn thuế Việt Nam phân tích, do thuế tiêu thụ đặc biệt nằm trong giá bán, giá bán cao để giảm thiểu người hút thuốc lá, tuy nhiên, vấn đề ngược lại, khi giá bán trong nước cao là cơ hội cho thuốc lá lậu, bù vào phần thiếu hụt tiêu thụ trong nước có khả năng cao xảy ra do việc giảm sản lượng hợp pháp.

Theo mô hình phân tích tác động tăng thuế của Viện Chiến lược và Chính sách tài chính, cả 2 phương án tăng thuế theo dự Luật, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030. Thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỷ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỷ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế.

Ngược lại, lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án do Bộ Tài chính đề xuất. Năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỷ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (24 tỷ điếu) so với 2025.

Chia sẻ tại tọa đàm, tiến sĩ Hồ Lê Nghĩa, Chủ tịch Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cho rằng, cần cân nhắc kỹ lưỡng phương án thực hiện. Ông cảnh báo việc tăng thuế đột ngột có thể gây bất ổn trong ngành, không tạo điều kiện cho doanh nghiệp tái cơ cấu sản phẩm, chuyển đổi máy móc và vùng trồng nguyên liệu.

Đồng quan điểm, Ủy viên Ủy ban Tài chính Ngân sách của Quốc hội Hoàng Văn Cường chia sẻ, mục tiêu quan trọng của tăng thuế tiêu thụ đặc biệt là thay đổi hành vi. Vì vậy, việc tăng thuế không nên tăng liên tục hằng năm mà nên có khoảng cách thời gian và có thể lùi thời gian áp dụng để doanh nghiệp chuẩn bị chuyển đổi. Cùng với đó, cần có cả giải pháp hạn chế buôn lậu thuốc lá, nếu chỉ dựa vào tăng thuế để thay đổi hành vi thì khó thành công.

Tiến sĩ Võ Trí Thành, Viện trưởng Nghiên cứu chiến lược thương hiệu và cạnh tranh khẳng định, thuế tiêu thụ đặc biệt chỉ là một trong nhiều công cụ chính sách để đạt được mục tiêu kinh tế-xã hội. Việc xây dựng luận cứ nghiên cứu cho thuế tiêu thụ đặc biệt cần có trọng tâm rõ ràng, đặc biệt ở hai khía cạnh cung-cầu. Để thuế thật sự phát huy hiệu quả, cần có sự kết hợp linh hoạt với các công cụ chính sách khác, như truyền thông nâng cao nhận thức, hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp, và khuyến khích các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo.

Việc triển khai chính sách này đòi hỏi cân nhắc kỹ lưỡng, lắng nghe tiếng nói của dư luận xã hội, rồi quyết định điều chỉnh, hài hòa giữa mục tiêu tài chính, kinh tế, và xã hội. Theo ý kiến của các chuyên gia, khi cân nhắc giữa hai phương án tăng thuế của Chính phủ, cho thấy phương án 1 là cách tiếp cận hợp lý hơn, giảm thiểu những tác động tiêu cực so với phương án 2.

Tuy nhiên, mức tăng nên thấp hơn và lộ trình nên được giãn ra phù hợp, không nên tăng liên tục hằng năm, nhằm giúp ngành thuốc lá hợp pháp có đủ thời gian chuyển đổi và thích nghi, cũng như có thời gian lên kế hoạch và đầu tư vào việc nâng cao chất lượng sản phẩm.