Hình tượng rắn trong đời sống văn hoá của người dân Lạng Sơn

- Trong kho tàng văn hóa Lạng Sơn, hình tượng rắn xuất hiện khá nhiều, chứa đựng những câu chuyện độc đáo về lịch sử, về ứng xử của con người với thiên nhiên, là biểu tượng của trường thọ và sự tái sinh. 

Theo quan niệm của người phương Đông, rắn là con giáp thứ 6 trong mười hai con giáp và có vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng và phong tục. Là loài động vật hoang dã tồn tại trong thiên nhiên, nhưng rắn không tách khỏi đời sống con người. Từ xa xưa, trong sinh hoạt văn hóa dân gian ở Lạng Sơn, hình tượng rắn rất phổ biến, dưới nhiều dạng thức khác nhau như giao long, thuồng luồng.. .

Từ biểu tượng văn hóa đặc sắc

Rắn là một loại động vật có thật, thuộc lớp bò sát, thân dài, có vảy, không chân, di chuyển bằng cách uốn thân. Trong ngôn ngữ văn hóa dân gian, người Việt Nam nói chung và Nhân dân các dân tộc Lạng Sơn nói riêng thường gọi rắn với nhiều danh xưng khác nhau như rắn, trăn, chằn tinh, giao long, thuồng luồng, mãng xà... Các danh xưng này có tính chất trừu tượng, mơ hồ ở những mức độ khác nhau.

Trăn được xem là loài rắn lớn sống ở rừng nhiệt đới, không có nọc độc, có thể bắt ăn cả những thú khá lớn. Thuồng luồng như giống vật dữ ở nước, trông bề ngoài giống như con rắn to, theo truyền thuyết nó hay hại người. Còn giao long lại được ý niệm hóa như con thuồng luồng. Chằn tinh được người Việt tưởng tượng như một loài yêu quái trong các truyện cổ tích thần kì.

Ông Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Lạng Sơn cho biết: Rắn là một biểu tượng xuất hiện rất nhiều trong đời sống văn hóa dân gian Lạng Sơn. Theo đó, rắn vừa là biểu tượng văn hóa hiện thân của cái xấu, điều dữ, vừa ẩn chứa trong nó sự bao dung, cái nhân tình nhân tính. Rắn được dân gian nhân hóa gọi là “ông”, là “bà” trong “Rắn ông rắn bà”, “Ông Dài ông Cộc”, là “ngài” trong “ngài rắn”, là “thần” trong “thần xà”, là “vương” (vua) trong “mãng xà vương”.

Ở một góc độ nào đó, rắn được coi là tổ họ, là gốc, là tiền thân của rồng - giống nòi của cha ông. Từ đó rắn rồng, rồng rắn luôn đi đôi thành một cặp trong văn hóa Việt. Huyền thoại “Con rồng cháu tiên” chính là huyền thoại chim tổ và huyền thoại rắn bố để trở thành mẹ tiên Âu - bố rồng Lạc sinh ra bọc trứng, nở ra trăm con - cội nguồn của người Việt ngày nay.

Đến tín ngưỡng dân gian độc đáo

 Đối với văn hóa của người dân Lạng Sơn, rắn là một hình tượng khá phổ biến và có sức ảnh hưởng lớn. Trong đó, tiêu biểu và rõ nét nhất là tục thờ rắn gắn với biểu tượng thần sông (thủy thần). Đây là loại hình tín ngưỡng rất tiêu biểu, độc đáo và đặc sắc của người Xứ Lạng – thể hiện qua các truyền thuyết, di tích và lễ hội liên quan đến tục thờ rắn

Trao đổi với chúng tôi, Tiến sĩ Đinh Đức Tiến, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, chuyên gia nghiên cứu về tín ngưỡng dân gian Việt Nam cho rằng: Ở Lạng Sơn, tục thờ rắn và tín ngưỡng thờ Thần Sông có ở cộng đồng cư dân nông nghiệp sinh sống dọc các con sông lớn: sông Kỳ Cùng, sông Bắc Giang… Theo quan niệm dân gian, “đất có thổ công, sông có hà bá”, thần sông được thờ dưới nhiều hình thức khác nhau: thờ cá chép, rồng, rắn, giao long, thuồng luồng… nhưng phổ biến nhất vẫn là thờ rắn.

Tính đến nay, mặc dù chưa có tài liệu nào xác định được thời gian xuất hiện chính xác của tục thờ thờ rắn tại Lạng Sơn nhưng, qua khảo sát thực địa và các thư tịch cổ, qua các tư liệu về di tích, lễ hội đã được các nhà khoa học nghiên cứu một cách có hệ thống, có thể nhận thấy rõ nét diện mạo của tục thờ dân gian này. Đặc biệt, tục thờ rắn có sự giao lưu và tiếp nhận mạnh mẽ với tín ngưỡng dân gian bản địa, ăn sâu vào đời sống văn hóa tâm linh của đại đa số người dân Xứ Lạng.

Tại Lạng Sơn, ở những địa bàn có sông Kỳ Cùng chảy qua, gần như nơi nào cũng có một vài truyền thuyết, di tích, lễ hội nổi tiếng liên quan đến tục thờ rắn. Trong đó, một số di tích thờ thần sông rất nổi tiếng từng được ghi trong các thư tịch cổ (Hoàng Việt Nhất thống dư địa chí, Đại Việt địa chí, Bắc Thành địa dư chí lục, Đại Nam nhất thống chí…) như: đền Kỳ Cùng, đền Bạch Đế (đền Cửa Đông), thành phố Lạng Sơn; đền Khắc Uyên (đình Vằng Khắc) huyện Lộc Bình; miếu Nà Lình, huyện Tràng Định…

Tìm về ngôi đình Vằng Khắc, xã Thống Nhất, huyện Lộc Bình những ngày cận Tết Nguyên đán Ất Tỵ 2025, chúng tôi được ông Đinh Văn Hòa, Thủ từ của đình kể lại cho nghe truyền thuyết về ông Cộc ông Dài, vị thần Rắn được dân làng Vân Mộng xưa tôn làm Thành Hoàng làng. Ông Hòa vừa kể: Tôi nghe các cụ trong làng truyền tai nhau rằng, vị thần rắn này làm con nuôi của ông già người Tày họ Đinh, giúp dân làng giết thủy quái, thoát khỏi lũ lớn. Chính vì vậy, để tưởng nhớ công ơn của thần Rắn và lòng đức độ của cụ già họ Đinh, dân làng tôn phong rắn làm Thành Hoàng và xây dựng nơi thờ tự rắn chính là đình Vằng Khắc ngày nay.

Ngoài ra, những sinh hoạt tín ngưỡng liên quan đến rắn ở Lạng Sơn còn gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại đã được UNESCO ghi danh. Theo thống kê chưa đầy đủ của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, hiện nay, trên địa bàn toàn tỉnh có khoảng hơn 100 di tích trực tiếp thờ Mẫu hoặc phối thờ (có ban thờ Mẫu), 100% các di tích này có xuất hiện tạo hình thần rắn trên quấn quanh các xà ngang. Các cơ sở tín ngưỡng này tập trung chủ yếu ở thành phố Lạng Sơn và các huyện: Hữu Lũng, Chi Lăng, Cao Lộc, Văn Lãng… Đặc biệt, có những ngôi đền vị thánh được thờ chính nguyên gốc là thần sông Kỳ Cùng (thần rắn) đó là đền Kỳ Cùng, phường Vĩnh Trại và đền Cửa Đông, phường Chi Lăng đều tọa lạc tại thành phố Lạng Sơn.

Bà Phạm Tuyết Lê, Trưởng Bộ phận Thường trực Quản lý đền Kỳ Cùng cho biết: Đền Kỳ Cùng (phường Vĩnh Trại, thành phố Lạng Sơn) được xây dựng vào khoảng thời Hậu Lê, ban đầu là ngôi miếu nhỏ thờ thần Giao Long hay thần Rắn (thần sông Kỳ Cùng). Sự xuất hiện của những biểu tượng rắn ở ngôi đền cho thấy vai trò của rắn trong đời sống tín ngưỡng của người dân Lạng Sơn là rất quan trọng.

Tết đến xuân về là dịp để mỗi người cùng nhau chiêm nghiệm, tìm về nguồn cội, tìm hiểu những giá trị văn hóa truyền thống. Và những giá trị, ý nghĩa văn hóa cùng những câu chuyện về hình tượng rắn trong đời sống dân gian xứ Lạng sẽ góp phần tạo thêm một cái tết Ất Tỵ ấm áp, ý nghĩa hơn.