Quan hệ Mỹ - Trung Quốc thời Trump 2.0: Đối đầu nhưng không thể thiếu nhau

Quan hệ kinh tế, thương mại Mỹ - Trung Quốc nóng trở lại sau khi ông Trump tiếp quản Nhà Trắng, thực thi chính sách cứng rắn, áp thuế lên các mặt hàng từ Bắc Kinh.

Dưới thời chính quyền Trump 2.0, triệt để với mục tiêu “Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại”, hầu như tất cả các mối quan hệ của Mỹ với thế giới, kể cả quan hệ chiến lược đồng minh truyền thống và trước hết là quan hệ kinh tế - thương mại với các nước, đều bị lật lại và biến động chưa từng có. Dù có nhiều chỉ dẫn cho thấy mục tiêu quan trọng nhất mà ông Trump nhắm tới chính là Trung Quốc, quan hệ Mỹ - Trung lại yên ắng hơn cả.

Thực tế là ngay sau khi trở lại Nhà Trắng, ông Trump đã áp thuế thêm 10% đối với tất cả hàng nhập khẩu từ Trung Quốc và đe dọa sẽ còn tăng thêm nữa. Điều đó đã khiến nhiều người tin rằng cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung lần thứ 2 đã bắt đầu với những hệ quả được dự báo là khốc liệt hơn nhiều, ảnh hưởng tiêu cực không chỉ tới cả kinh tế Mỹ và Trung Quốc, mà còn đe dọa làm chậm cả tăng trưởng toàn cầu.

Tuy nhiên, Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng đã ca ngợi mối quan hệ cá nhân với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, từng ban hành sắc lệnh hành pháp cho phép ByteDance tạm hoãn việc thực thi lệnh cấm TikTok, và liên tục nhắc đến khả năng đạt được một Thỏa thuận thương mại mới. Điều đó cho thấy 2 cường quốc kinh tế lớn nhất thế giới đang vừa đối đầu vừa có những điều chỉnh thích ứng với nhau.

Chiến lược "cắt giảm rủi ro"

"Cắt giảm rủi ro" trên thực tế đã được Bắc Kinh theo đuổi suốt hơn một thập kỷ qua với trọng tâm là giảm sự phụ thuộc vào nước ngoài, đặc biệt là về công nghệ và đầu vào của Mỹ trong các lĩnh vực như chất bán dẫn, công nghệ sinh học, và kỹ thuật hàng không vũ trụ. Kể từ cuộc thương chiến 2018-2019, Trung Quốc cũng đã chuyển một phần đáng kể lượng nông sản nhập khẩu từ Mỹ sang Brazil để hạn chế tổn thương trước các hạn chế thương mại của Mỹ.

Về phía Mỹ, cả chính quyền Trump 1.0 và chính quyền Biden đều đã theo đuổi chính sách kiềm chế Trung Quốc và khuyến khích giảm bớt sự hiện diện của các công ty Mỹ và phương Tây ở nước này. Ông Trump đã thắt chặt kiểm soát đối với xuất khẩu công nghệ của Mỹ, nổi bật nhất là cắt đứt quyền tiếp cận công nghệ bán dẫn của công ty Huawei của Trung Quốc. Đến ông Biden, các biện pháp đó được mở rộng với những hạn chế chặt chẽ hơn đối với việc xuất khẩu chất bán dẫn tiên tiến và công nghệ AI sang Trung Quốc.

Đáp lại, Trung Quốc tận dụng sự phong phú về các khoáng sản quý hiếm, quan trọng để trả đũa. Đặc biệt, tháng 12/2024, Bắc Kinh chính thức cấm xuất khẩu sang Mỹ antimony, gallium và germanium rất cần cho ngành bán dẫn, pin mặt trời, và nhiều ứng dụng quốc phòng của Mỹ.

Tái công nghiệp hóa đối đầu với toàn cầu hóa

Tại Hội thảo Diễn đàn Năng động Cấp cao Mỹ (American Dynamism Summit) ngày 18/3, Phó Tổng thống Vance đã nhấn mạnh "sự trở lại vĩ đại của ngành sản xuất Mỹ" với mục tiêu chính là giảm sự phụ thuộc vào địa bàn Trung Quốc. Ngoài ra, ông còn chỉ trích hai "ảo tưởng" trong mô hình toàn cầu hóa: Việc tách biệt sản xuất và thiết kế và Sự phụ thuộc vào lao động giá rẻ - hai yếu tố từng là nền tảng cho quan hệ kinh tế Mỹ - Trung trong bốn thập kỷ qua.

Một ví dụ điển hình của mối quan hệ hợp tác kiểu cũ nói trên là việc sản xuất iPhone 14 tại Trung Quốc, trong đó thiết kế là của Mỹ (tại California) nhưng lắp ráp tại các nhà máy thuộc các công ty Đài Loan ở Trung Quốc. Còn thành phần linh kiện thì 4% là của Trung Quốc, 7% của Đài Loan, 11% của Nhật Bản, 25% của Hàn Quốc và 32% của Mỹ.

Thủ tướng Lý Cường trong bài phát biểu tại Diễn đàn Phát triển Trung Quốc ngày 23/3 cũng khẳng định Trung Quốc "đã chuẩn bị cho những thay đổi bên ngoài có thể vượt dự đoán" và "sẽ mở cửa thêm nhiều lĩnh vực cho các nhà đầu tư quốc tế". Ông tiếp tục nhấn mạnh cam kết đối với toàn cầu hóa kinh tế và chủ nghĩa đa phương, đồng thời phê phán ngầm chiến lược bảo hộ của ông Trump khi đề cập đến "sự phân mảnh kinh tế toàn cầu đang gia tăng".

Sự đối lập trên cho thấy hai nước đang đi theo hai hướng phát triển khác nhau: Mỹ hướng tới tái công nghiệp hóa và bảo hộ, trong khi Trung Quốc vẫn cam kết với toàn cầu hóa nhưng đang thích ứng để bảo vệ nền kinh tế trước các cú sốc bên ngoài, trước hết là từ sự thay đổi trong chính sách của chính quyền Trump 2.0.

Thuế quan và sự thích ứng của Trung Quốc

Chính sách thuế quan của Tổng thống Trump đã trở thành công cụ chính để định hình lại mối quan hệ kinh tế Mỹ - Trung. Mặc dù nhiều nhà kinh tế trong và ngoài nước Mỹ đã cảnh báo áp dụng tràn lan thuế quan có thể tác động tiêu cực trở lại nền kinh tế và đời sống người dân Mỹ, Phó Tổng thống Vance đã bảo vệ việc sử dụng thuế quan như một biện pháp cần thiết "để bảo vệ công việc và ngành công nghiệp của chúng ta khỏi các quốc gia khác"; lập luận rằng khi kết hợp với công nghệ tiên tiến, thuế quan sẽ cho phép Mỹ mang việc làm trở lại và tạo ra việc làm trong tương lai.

Theo ước tính của Văn phòng Ngân sách Quốc hội Mỹ, thuế quan mới sẽ đem lại cho chính phủ Mỹ khoảng 80 tỷ USD doanh thu hàng năm, nhưng cũng sẽ làm tăng 0,5 - 0,7% lạm phát.

Đối mặt với áp lực đó, Trung Quốc đẩy mạnh chuyển hướng kinh tế từ xuất khẩu sang tiêu dùng nội địa. Theo số liệu từ Cục Thống kê Quốc gia Trung Quốc, doanh số bán lẻ - thước đo quan trọng của tiêu dùng, đã tăng 4% trong tháng 1-2/2025, mức tăng nhanh nhất kể từ tháng 11/2024. Điều đó cho thấy các nỗ lực kích cầu của chính phủ Trung Quốc đang phát huy hiệu quả. Tiêu dùng hiện đóng góp 65,1% vào tăng trưởng GDP của Trung Quốc, tăng từ mức 54,3% một thập kỷ trước.

Đồng thời, Trung Quốc cũng tỏ ra sẵn sàng đàm phán thương mại với Mỹ nhằm đạt được một thỏa thuận như Tổng thống Trump cũng đã từng nêu. Trong cuộc tiếp Thượng nghị sĩ Steve Daines, Phó Thủ tướng phụ trách kinh tế Hà Lập Phong một mặt khẳng định Trung Quốc "kiên quyết phản đối việc chính trị hóa, vũ khí hóa và công cụ hóa các vấn đề kinh tế và thương mại", mặt khác nhấn mạnh hai nước có "nhiều lợi ích chung và không gian hợp tác rộng lớn". Đáng chú ý, Trung Quốc đã nối lại nhập khẩu thịt lợn Mỹ vào tháng 2/2025 sau một thời gian tạm ngừng, được xem là động thái hòa giải.

Tại kỳ họp Quốc hội vừa qua, Bắc Kinh cam kết tăng cường hỗ trợ tài khóa và tiền tệ cho nền kinh tế, với mở rộng nhu cầu trong nước là ưu tiên hàng đầu với một số biện pháp cụ thể như hỗ trợ 300 tỷ Nhân dân tệ (41,5 tỷ USD) giúp người dân mua xe điện, đồ gia dụng và các sản phẩm khác. Chính phủ cũng tăng thâm hụt ngân sách lên khoảng 4% GDP và bơm 500 tỷ NDT vào các ngân hàng quốc doanh lớn. Điều đó phản ánh sự thích ứng của Trung Quốc với việc chuyển từ mô hình tăng trưởng phụ thuộc vào xuất khẩu sang dựa nhiều hơn vào tiêu dùng nội địa, phù hợp với chiến lược "tuần hoàn kép" dài hạn.

Tác động đối với chuỗi cung ứng toàn cầu

Căng thẳng Mỹ - Trung đã tạo ra hiệu ứng gợn sóng trên toàn cầu, đặc biệt đối với các nền kinh tế Đông Nam Á. Việt Nam, Thái Lan và Malaysia đang hưởng lợi từ việc chuyển dịch chuỗi cung ứng ra khỏi Trung Quốc. Dữ liệu mới nhất cho thấy đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam tăng 7,1% trong quý I/2025 so với cùng kỳ năm trước, đạt 6,2 tỷ USD, với phần lớn các nhà đầu tư đến từ các công ty Mỹ và châu Âu nhằm tìm kiếm địa điểm sản xuất thay thế địa bàn Trung Quốc. Riêng trong lĩnh vực sản xuất máy tính và linh kiện điện tử, FDI vào Việt Nam tăng 22,5%, chiếm 35,8% tổng vốn đăng ký mới.

Nhiều công ty đang áp dụng chiến lược "Trung Quốc+1", đa dạng hóa sản xuất sang các nước khác như Việt Nam, Mexico và Ấn Độ để giảm thiểu rủi ro, đồng thời vẫn duy trì hiện diện tại Trung Quốc để tiếp cận thị trường nội địa lớn của nước này. Theo một khảo sát của AmCham China, 87% công ty Mỹ hoạt động tại Trung Quốc không có kế hoạch rút khỏi thị trường này hoàn toàn, mặc dù 62% đang đa dạng hóa chuỗi cung ứng.

Đối với các công ty Trung Quốc, thuế quan của Mỹ đang thúc đẩy họ tìm kiếm thị trường mới và đầu tư vào đổi mới để duy trì tính cạnh tranh. Điều này phù hợp với khuyến nghị của Thủ tướng Lý Cường về việc doanh nghiệp Trung Quốc cần "chia sẻ nhiều hơn các nguồn lực với nhau" để thích ứng với môi trường thương mại bất ổn. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp Trung Quốc cũng đẩy mạnh đầu tư vào R&D, với tổng chi tiêu toàn xã hội cho R&D năm 2024 tăng 8,1% lên 3,3 triệu tỷ NDT, tương đương 3,1% GDP.

Thách thức bên trong và cuộc đua công nghệ

Cả Mỹ và Trung Quốc đều đang phải đối mặt với những thách thức kinh tế nội tại đáng kể khiến cho quan hệ kinh tế song phương Mỹ - Trung thêm phức tạp.

Đối với Trung Quốc là tình trạng thất nghiệp gia tăng (tỷ lệ thất nghiệp ở khu vực thành thị tăng lên 5,4% trong tháng 2/2025, mức cao nhất trong hai năm qua) và thị trường bất động sản tiếp tục trì trệ (đầu tư vào lĩnh vực bất động sản giảm 9,8% so với cùng kỳ năm ngoái) cùng với tiêu dùng yếu và áp lực giảm phát nổi lên; đặt ra thách thức lớn cho mục tiêu tăng trưởng "khoảng 5%" đã đề ra cho năm 2025.

Trong khi đó, kinh tế Mỹ cũng đang đối mặt với những thách thức riêng. Mặc dù thị trường chứng khoán tăng mạnh sau chiến thắng của ông Trump trước bà Harris với kỳ vọng về cắt giảm thủ tục hành chính và giảm thuế, nhưng S&P 500 đã đánh mất gần như toàn bộ mức tăng kể từ sau cuộc bầu cử. Lợi suất trái phiếu kho bạc giảm, chỉ số tâm lý người tiêu dùng lao dốc, và niềm tin của doanh nghiệp nhỏ suy yếu, trong khi kỳ vọng lạm phát đang tăng lên do chính sách thuế quan mới.

Triển vọng quan hệ kinh tế Mỹ - Trung

Mặc dù thời gian qua căng thẳng trong quan hệ kinh tế - thương mại Mỹ - Trung liên tục gia tăng, ba lĩnh vực hợp tác tiềm năng đang nổi lên.

Đàm phán thương mại song phương: Một thỏa thuận mới có thể tập trung vào các lĩnh vực như khí đốt tự nhiên hóa lỏng (LNG), máy bay thương mại và sản phẩm y tế. Đây là điều chính Tổng thống Trump đã từng nói đến và có thể hai bên tích cực chuẩn bị.

Thực tế cho thấy, nhu cầu về khí đốt của Trung Quốc đang tăng vọt (tăng 9,1% trong năm 2024), đồng thời nước này cũng có nhu cầu lớn về máy bay trong hai thập kỷ tới và xuất khẩu y tế của Mỹ sang Trung Quốc đã đạt gần 15 tỷ USD vào năm 2024. Tuy nhiên, yếu tố chính trị phức tạp trong đầu tư Trung Quốc vào Mỹ đặt ra những trở ngại đáng kể cho quá trình này, đặc biệt sau khi Tổng thống Trump ký Bản ghi nhớ vào tháng 2/2025 cáo buộc các nhà đầu tư được chính phủ Trung Quốc hậu thuẫn nhắm vào "những viên ngọc quý" của nền kinh tế Mỹ.

Hợp tác công nghệ có chọn lọc: Mặc dù cạnh tranh gay gắt, hai nước vẫn có thể đối thoại về tiêu chuẩn và an toàn trong các lĩnh vực như AI hay trong việc khai thác các nguồn khoáng sản hiếm, nơi thường có những rủi ro toàn cầu đòi hỏi hợp tác quốc tế. Theo báo cáo của Viện AI Carnegie Mellon, cả Mỹ và Trung Quốc đều đang thúc đẩy các khung quản lý AI, và việc hợp tác xây dựng các tiêu chuẩn chung sẽ mang lại lợi ích cho cả hai bên. Tương tự, trong lĩnh vực khoáng sản quan trọng, chuỗi cung ứng toàn cầu quá đan xen để có thể tách rời hoàn toàn.

Ổn định kinh tế toàn cầu: Cả Mỹ và Trung Quốc đều có lợi ích trong việc duy trì ổn định, có thể dẫn đến sự phối hợp chính sách nhất định để tránh leo thang quá mức. Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu vẫn đang phục hồi sau đại dịch COVID-19 và đối mặt với nhiều rủi ro địa chính trị, việc hai nền kinh tế lớn nhất thế giới (chiếm 42% GDP toàn cầu) duy trì đối thoại và phối hợp là cần thiết. IMF đã cảnh báo rằng việc leo thang căng thẳng thương mại có thể làm giảm 0,5 - 0,8 điểm phần trăm tăng trưởng toàn cầu, tạo ra động lực để cả hai bên kiềm chế.

Mặc dù căng thẳng về kinh tế - thương mại Mỹ - Trung đã gia tăng dưới thời chính quyền Trump 2.0, cả Washington và Bắc Kinh vẫn cố gắng tìm kiếm không gian hợp tác trong cạnh tranh. Phó Thủ tướng Hà Lập Phong khi tiếp Thượng nghị sĩ Mỹ Daines, đã nói Trung Quốc sẵn sàng "tham gia đối thoại thẳng thắn" với Mỹ và hai nước có "nhiều lợi ích chung và không gian hợp tác rộng lớn". Điều đó phản ánh mong muốn của Trung Quốc trong việc duy trì đối thoại và tránh leo thang căng thẳng, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của mối quan hệ kinh tế song phương bất chấp bất đồng.

Lợi ích kinh tế chung và những thách thức toàn cầu cũng tạo ra động lực cho Mỹ và Trung Quốc phải chung tay tìm kiếm các lĩnh vực hợp tác. Điều này có thể dẫn đến một mô hình quan hệ mới không phải là sự hội nhập toàn diện như những thập kỷ trước, nhưng cũng chẳng phải là đối đầu hoàn toàn. Đó là một mối quan hệ khá phức tạp nơi cạnh tranh và hợp tác cùng tồn tại, được định hình bởi lợi ích chiến lược và kinh tế của cả hai nền kinh tế hàng đầu thế giới này. Như Giáo sư Joseph Nye của Đại học Harvard đã nhận định: "Mối quan hệ Mỹ - Trung đang chuyển từ 'cộng sinh' sang 'cạnh tranh cộng tồn', trong đó cả hai phải học cách quản lý sự cạnh tranh và vẫn duy trì những lĩnh vực hợp tác thiết yếu".