Nông nghiệp Việt Nam rất cần một “nhạc trưởng” để hội nhập

Đó là khẳng định của PGS.TS Vũ Trọng Khải – nguyên Hiệu trưởng Trường Cán bộ Quản lý Nông nghiệp và Phát triển nông thôn II tại TP Hồ Chí Minh tại Diễn đàn Chính sách Nông nghiệp thường niên 2015 với chủ đề “Nền nông nghiệp và người nông dân Việt Nam đối diện thách thức hội nhập” do Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách (VEPR) tổ chức dưới sự tài trợ của Bộ Phát triển quốc tế (DFID) Vương quốc Anh, Công ty CP Công Nghệ DTT và Liên minh Nông nghiệp được tổ chức ngày 4-11.

Thiếu chiến lược sản phẩm nông nghiệp

Trong khi đó, thực trạng nền nông nghiệp Việt Nam hiện nay không chỉ lạc hậu về mọi mặt mà điều nguy hiểm hơn sự lạc hậu là nó đang đầu độc người dân một cách hợp pháp bằng các loại nông sản không an toàn.

Ông Khải cho rằng: nếu không khắc phục được tình trạng này, nền nông nghiệp Việt Nam chẳng những không tận dụng được cơ hội do hội nhập quốc tế mang lại, mà còn bị những thách thức của tiến trình hội nhập quốc tế “nhấn chìm”.

“Khi đó, sự tổn thất cho nông nghiệp, nông dân nói riêng và cho cả nền kinh tế và người Việt Nam nói chung là hết sức to lớn” – ông Khải lo ngại.

Bên cạnh những trở ngại về thể chế quản lý kinh tế vĩ mô cùng những sai lầm trong chiến lược phát triển công nghiệp và đô thị, theo ông Khải, điểm yếu lớn nhất của ngành nông nghiệp Việt Nam hiện nay là không có chiến lược sản phẩm nông nghiệp quốc gia theo vùng nông nghiệp sinh thái. Nông sản chủ lực có khối lượng và giá trị cao hiện nay ở những vùng nông nghiệp dường như là kết quả của quá-trình-tự-phát.

Chẳng hạn, như vùng đồng bằng Sông Cửu Long (Tây Nam Bộ), vốn là vùng có điều kiện tự nhiên thuận lợi nhất cho sự phát triển của nghề trồng lúa nước, hiện đang cung cấp tới 90% lượng gạo xuất khẩu hằng năm.

“Tuy khối lượng lúa được sản xuất và xuất khẩu ngày càng tăng nhưng lại tỷ lệ nghịch với thu nhập của nông dân và tỷ lệ thuận với ô nhiễm môi trường” – ông Khải chỉ rõ.

Một thực tế hiện nay, người dân Philipines mua gạo Việt Nam với giá rẻ, chỉ bằng 2/3 giá gạo tiêu thụ trong nước. Vô tình, chúng ta, trước hết là nông dân Việt Nam đang phải “bất đắc dĩ làm nghĩa vụ quốc tế về an toàn lương thực. “Đó là kết quả của sự phát triển thiếu chiến lược sản phẩm quốc gia theo vùng công nghiệp sinh thái” – ông Khải kết luận.

Bên cạnh đó, ông Khải cũng cho rằng, người nông dân vẫn đang sản xuất nhỏ lẻ, phân tán, áp dụng công nghệ cũ kỹ vừa cho năng suất lao động và năng suất nông sản thấp, với giá thành sản xuất cao, vừa không bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm, gây ô nhiễm môi trường.

“Thanh nông tri điền” thay thế “Lão nông tri điền”

Theo ông Khải, nông dân Việt Nam hiện nay vẫn là “nông dân cha truyền con nối”, nhưng trong thời hội nhập thì “lão nông mới tri điền” cần phải thể thay bằng những “thanh nông tri điền”. Mỗi nông hộ sản xuất tự phát theo hội-chứng-đám-đông, hay theo tín hiệu thị trường của thương lái, không phải là mắt khâu của chuỗi giá trị ngành hàng từ trang trại đến bàn ăn. Trong khi đó thì doanh nghiệp chế biến, tiêu thụ nông sản với công nghệ lạc hậu và kinh doanh theo kiểu “ăn đong”, “có gì mua nấy”, “có gì bán nấy”, không phải là người tổ chức, lãnh đạo chuỗi giá trị ngành hàng. Vì thế, hầu như các mặt hàng nông sản của Việt Nam đều chưa có thương hiệu.

Còn các hợp tác xã trong nông nghiệp cũng chủ yếu được thành lập để phục vụ sản xuất của các nông hộ nhỏ lẻ, ở một vài khâu dịch vụ đầu vào. Hợp tác xã trong nông nghiệp chưa phải là một tổ chức kinh tế của nông dân sản xuất hàng hóa lớn, đủ khả năng mặc cả ở cả đầu vào và đầu ra của sản xuất nông nghiệp. Cùng với đó, hiện nay người nông dân quan niệm cha truyền con nối nên không có nhu cầu và khả năng gia tăng quy mô đất đai, để tạo lập các trang trại sản xuất nông sản hàng hóa quy mô lớn, áp dụng công nghệ cao. Do đó, cầu thị trường đất nông nghiệp còn thấp.

Một sai lầm quan trọng nữa, theo ông Khải là Việt Nam chủ trương và thực hiện đầu tư xây dựng các khu nông nghiệp công nghệ cao, thay vì đầu tư phát triển một nền nông nghiệp công nghệ cao. Tất cả các nước phát triển hiện nay đều là những nước có nền công nghệ cao, dù GDP nông nghiệp chỉ chiếm vài phần trong GDP cả nước. Vô hình chung chúng ta thừa nhận một cách “vô thức” sự tồn tại hợp pháp của một nền nông nghiệp không bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm.

Do đó, theo ông Khải, điều quan trọng trước tiên là xác định chiến lược sản phẩm quốc gia theo vùng nông nghiệp sinh thái, theo đó xác định rõ khách hàng mục tiêu, định hướng thị phần trong nước và quốc tế cho mỗi mặt hàng, dựa trên tiêu chí hiệu quả kinh tế, xã hội và môi trường, chứ không phải chạy theo doanh số xuất cảng như hiện nay.

Ông Khải khẳng định, nguồn nhân lực là quan trọng – tái cơ cấu ngành nông nghiệp cần tạo ra một đội ngũ nhân công có đầy đủ kỹ năng, tay nghề, đủ năng lực quản lý, liên kết với các doanh nghiệp ở cả đầu vào và đầu ra của sản xuất nông nghiệp trong chuỗi giá trị ngành hàng. Ba vấn đề lớn nhất mà nông dân không thể giải quyết được là thị trường, vốn và khoa học công nghệ thì cần một “nhạc trưởng” đứng ra giải quyết.