Người tâm thần phạm tội: Lỗ hổng trong quản lý?

Hung thủ sát hại nữ lao công khi đang làm việc tại quận Cầu Giấy

Chưa đầy một giờ sau, lực lượng công an đã bắt giữ được hung thủ khi đối tượng đang lẩn trốn trong khu Làng quốc tế Thăng Long, phường Dịch Vọng, quận Cầu Giấy.

Kết quả điều tra bước đầu xác định, Lê Như Toàn là đối tượng không nghề nghiệp, bản thân có tiền sử bệnh tâm thần, giữa nghi phạm và nạn nhân không quen biết nhau và không có mâu thuẫn. Khoảng 20h45’ ngày 4/4, khi đối tượng Toàn đang đi bộ trên vỉa hè theo hướng từ đường Cầu Giấy về đường Xuân Thủy thì nảy sinh ý định giết người, nhặt một viên gạch loại gạch lát vỉa hè trên đường đập nhiều lần vào đầu khiến nạn nhân tử vong.

“Tâm thần” nhưng thủ đoạn hết sức tinh vi

Trở lại một vụ án phức tạp hơn, ngày 31/3, đối tượng Nguyễn Xuân Quý (SN 1983, trú tại tổ 22 phố Ga, thị trấn Văn Điển, Thanh Trì, Hà Nội) bị cơ quan chức năng bắt giữ về hành vi buôn bán trái phép chất ma túy. Đáng chú ý, Quý đang là bệnh nhân điều trị tại Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1.

Về đối tượng Quý, theo tài liệu của cơ quan công an, ngày 10/6/2018, đối tượng bị bắt về tội tàng trữ trái phép chất ma túy và bị tạm giam. Ngày 30/10/2018, Viện Pháp y tâm thần Trung ương có Kết luận giám định pháp y tâm thần số 359/KLGĐ đối với Nguyễn Xuân Quý – bị can trong vụ án hình sự tàng trữ trái phép chất ma túy theo Quyết định trưng cầu giám định ngày 24/7/2018 của Cơ quan CSĐT Công an huyện Thanh Trì.

Ngày 7/11/2018, Viện Kiểm sát nhân dân huyện Thanh Trì ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh đối với Nguyễn Xuân Quý tại Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1. Ngày 8/11/2018, Quý nhập Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1, được điều trị tại Khoa 5. Ngày 11/9/2019, Quý chuyển từ Khoa 5 sang Khoa Phục hồi chức năng điều trị cho đến giờ.

Qua nhiều lần tự ý rời khỏi bệnh viện, đầu năm 2021, Quý bị công an bắt giữ về tội tàng trữ trái phép chất ma túy. Thế nhưng, do có bệnh án tâm thần nên được trả về bệnh viện.

Mặc dù bị tâm thần nhưng Quý có phương thức, thủ đoạn hoạt động hết sức tinh vi nhằm đối phó với lực lượng chức năng.

Do thời gian ở bệnh viện lâu, đối tượng đã có quan hệ thân thiết với một số y bác sĩ, nhân viên phục vụ trong viện và được tạo điều kiện tự do đi lại, sinh hoạt. Quý ở cùng với Nguyễn Văn Ngọ, danh nghĩa là người nhà chăm sóc bệnh nhân, để thực hiện các giao dịch mua bán ma túy…

Theo tài liệu các trinh sát có được thì Quý không trực tiếp đưa “hàng” mà sai “đàn em” mang giao cho khách hoặc hẹn điểm “đón hàng” là khu vực sân tennis, bãi đỗ xe phía sau khu điều trị trong bệnh viện và Quý ném “hàng” qua cửa sổ phòng tầng 2 xuống.

Để điều hành đường dây, Quý còn cài cắm “đàn em” là Nguyễn Trung Nguyên và Nguyễn Công Thường, ngụy trang là lái xe taxi và xe ôm công nghệ Grab, thường xuyên túc trực tại cổng bệnh viện làm nhiệm vụ cảnh giới và đi giao ma túy cho khách mua. Khi “khách” tới mua ma túy của Quý thường lấy danh nghĩa là người thân, bạn bè đến viện thăm bệnh nhân.

Lợi dung vỏ bọc là bệnh nhân tâm thần điều trị nội trú, Nguyễn Xuân Quý lập đường dây ma túy có tổ chức, hoạt động tinh vi

Tâm thần phạm tội có phải chịu trách nhiệm hình sự?
Theo các chuyên gia tội phạm học, tội phạm hình sự thường dùng hồ sơ tâm thần để làm “kim bài” thoát tội hoặc giảm tội đến mức thấp nhất, có những vụ việc dẫn tới chết người nhưng vẫn không bị xử lý hình sự. Do đó, việc giám định pháp y tâm thần cực kỳ quan trọng, phải được thực hiện cẩn trọng, nếu không sẽ bỏ lọt tội phạm.

Thượng tá Nguyễn Quang Hiền, Phó Trưởng phòng Cảnh sát điều tra tội phạm về ma túy (Công an TP. Hà Nội) cho biết, các loại tội phạm trong đó có tội phạm ma túy thường “dựng” hồ sơ bệnh án tâm thần để không phải chịu trách nhiệm hình sự. Hiện nay, tội phạm do sử dụng các loại ma túy tổng hợp có thể xuất hiện ảo giác, loạn thần, có biểu hiện giống tâm thần. Trong khi việc giám định hiện nay, nếu kết luận đối tượng bị tâm thần thì cơ quan công an không xử lý được mà phải đưa đi chữa bệnh bắt buộc.

“Tuy nhiên, lại không có quy định cụ thể về thời gian chữa bệnh bắt buộc, khi khỏi bệnh mới chấm dứt được. Nếu như có sự tiếp tay của các bác sĩ thì bệnh nhân sẽ có thời gian điều trị rất dài, ngoài điều trị nội trú thì bệnh nhân cũng có thể điều trị ngoại trú, càng khó kiểm soát”, Thượng tá Nguyễn Quang Hiền nói.

Cách đây 3 năm, vào năm 2018, Công an Hà Nội từng phát hiện 78 hồ sơ bệnh án tâm thần được làm giả, trong số đó có tới 41 bộ hồ sơ bệnh án tâm thần của đối tượng hình sự cộm cán. Trong vụ án này, đã có hai cán bộ, nhân viên y tế của Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1 bị khởi tố và bắt giam.

Thời điểm đó, liên quan đến việc làm giả hồ sơ, bệnh án tâm thần để trốn tránh trách nhiệm hình sự và nhằm trục lợi từ chính sách khoan hồng của Nhà nước, Bộ Công an cũng đã chỉ đạo cần xử lý nghiêm những người làm trong cơ quan y tế tiếp tay cho việc làm giả bệnh án tâm thần. Ðồng thời, cơ quan công an sẽ phối hợp cơ quan y tế rà soát lại các quy định, quy trình giám định chuyên môn để không tạo kẽ hở cho các đối tượng lợi dụng.

Dưới góc độ pháp lý, Luật sư Nguyễn Anh Thơm (Văn phòng Luật sư Nguyễn Anh, Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội) cho biết, trong vụ “động bay lắc” tại Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1, đối tượng đang áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh nhưng lại có những thủ đoạn rất tinh vi, có dấu hiệu của các tội “Mua bán trái phép chất ma túy”, “Tàng trữ trái phép chất ma túy” và “Tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy”.

Về nguyên tắc, khi xác định vụ án có dấu hiệu tội phạm thì Cơ quan điều tra phải ra quyết định khởi tố vụ án hình sự. Căn cứ Khoản 1 Điều 206 Bộ luật Hình sự (BLHS) 2015, thì đây là trường hợp bắt buộc phải trưng cầu giám định pháp y tâm thần.

Tuy nhiên, không phải cứ là bệnh nhân tâm thần thì sẽ không phải chịu trách nhiệm hình sự. Cơ quan điều tra cần phải làm rõ liệu đây có phải là đường dây mua bán ma túy lớn với thủ đoạn tinh vi và lợi dụng kẽ hở của pháp luật để đối phó hay không? Không thể có một bệnh nhân tâm thần mà tổ chức mua bán, sử dụng ma túy tinh vi như thế được. Cơ quan chức năng cần xác định khi thực hiện hành vi phạm tội, Quý ở trong trại thái ra sao? Việc có chịu trách nhiệm hình sự hay không đối với Quý và các đồng phạm phụ thuộc rất nhiều vào kết luận giám định này.

Nếu tại thời điểm thực hiện hành vi phạm tội, Quý và đồng phạm được xác định là vẫn bị bệnh tâm thần, hoàn toàn không nhận thức được hành vi thì không phải chịu trách nhiệm hình sự. Ngược lại, cũng có nhiều trường hợp, người mắc bệnh đang điều trị bệnh tâm thần nhưng khi thực hiện hành vi, họ lại không phát bệnh, tức là làm chủ được hành vi của mình, kết luận giám định thời điểm thực hiện hành vi phạm tội họ có khả năng nhận thức thì phải chịu trách nhiệm hình sự bình thường.

Bình luận thêm về vụ án xảy ra tại quận Cầu Giấy – cái chết của nhân viên môi trường đô thị, Luật sư Nguyễn Anh Thơm cho rằng, pháp luật hiện hành vẫn còn thiếu quy định về việc yêu cầu chữa bệnh bắt buộc đối với người bị bệnh tâm thần trong trường hợp họ còn chưa có hành vi nguy hiểm cho xã hội. Nhiều người bệnh không được khám và chữa trị dứt điểm nên bệnh nặng, không kiểm soát được hành vi, dẫn đến những hệ lụy đau lòng.

Nghị định 64/2011/NĐ-CP ngày 28/11/2011 quy định về việc thi hành biện pháp bắt buộc chữa bệnh tâm thần. Việc bắt buộc chữa bệnh này chỉ áp dụng trong phạm vi tố tụng hình sự theo quyết định của cơ quan có thẩm quyền, tức là, khi có hậu quả hành vi vi phạm pháp luật hình sự. Sau khi đưa đi chữa bệnh bắt buộc, sức khỏe ổn định, đối tượng sẽ được trở về gia đình (nếu không bị truy cứu trách nhiệm hình sự), họ sẽ tạo nên sự bất an đối với cộng đồng, vì không có gì bảo đảm chắc chắn rằng họ sẽ không tiếp tục phạm tội khi bệnh tình tái phát.

Từ những vụ việc gần đây cho thấy, cần phải có các quy định về việc quản lý và bắt buộc chữa bệnh đối với những trường hợp tâm thần. Đặc biệt, đối với người bị tâm thần đã có hành vi vi phạm pháp luật phải quản lý chặt chẽ, tránh để xảy ra các vụ việc liên quan đến an ninh trật tự. Đối với những trường hợp điều trị ngoại trú, gia đình phải hết sức sát sao, có sự giám sát chặt của chính quyền địa phương. Các cơ quan chức năng phải thực hiện các nghiệp vụ điều tra một cách kỹ lưỡng, thận trọng tránh tình trạng bỏ lọt tội phạm…