Nghệ nhân tâm huyết lưu giữ di sản then

– Trong tín ngưỡng then của người Tày, nghệ nhân là yếu tố quan trọng, giữ vị trí trung tâm của việc lưu giữ và trao truyền di sản Then. Với 53 năm thực hành và truyền dạy then cổ, nghệ nhân ưu tú (NNƯT) Nguyễn Thị Tích, sinh năm 1949, dân tộc Tày được mệnh danh là “báu vật nhân văn sống” lưu giữ vốn quý tại mảnh đất Văn Lãng.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Tích thực hành nghi lễ then tại nhà, thôn Bản Lè, xã Hoàng Việt, huyện Văn Lãng

Những ngày đầu tháng 8/2023, đồng hành cùng công chức Phòng Văn hóa – Thông tin huyện Văn Lãng, chúng tôi tìm đến thôn Bản Lè, xã Hoàng Việt tìm gặp nghệ nhân Nguyễn Thị Tích. Trước mắt chúng tôi là một người phụ nữ đã ở vào cái tuổi xưa nay hiếm, dáng người nhỏ nhắn nhưng khi cầm đàn cất tiếng hát lên lại sang sảng, khỏe khoắn lạ thường. Những câu then, tiếng tính đã nuôi dưỡng tâm hồn bà đến nay đã được 53 năm.

Bà Tích cho biết: Từ nhỏ, tôi đã được theo bà, mẹ đi khắp nơi trong thôn dự các buổi lễ làm then, tiếng hát ngọt ngào của thầy then cùng tiếng đàn tính dìu dặt đã lôi cuốn tôi, tôi luôn có ước mơ muốn được học. Năm 1965, tôi bắt đầu theo học then với cụ Đinh Thị Đầm ở cùng thôn, sau 2 năm học tập, nghiên cứu, năm 1967, tôi đã được làm lễ lẩu then khai quang 5 dải mũ và bắt đầu hành nghề. Từ năm 1971 đến năm 2013, tôi đã trải qua 4 kỳ đại lễ lẩu then thăng sắc, tôi đã đạt 13 dải mũ, đây là cấp cao nhất trong dòng then của tôi.

Sau khi nắm bắt được các nghi lễ then cổ, bà Tích đã trực tiếp thực hành hơn 40 lễ then lớn, nhỏ, lễ vòng đời và tri thức dân gian của người Tày, Nùng tại các làng bản trong xã Hoàng Việt, huyện Văn Lãng và các vùng lân cận, tiêu biểu như giải hạn, Tức Vua Ba (đón ông Vua Ba); tháy phi tốc nặm (thay vía người mất dưới nước); thảo cầu chầu bjoóc (đào cầu chầu hoa cầu tự); tiện khéc, động chuông khai hạ (lễ tiễn khách khai hạ)… Cùng với đó, bà còn lưu giữ một số hiện vật quý liên quan đến then như 1 cây đàn tính trên 100 năm, 1 chiếc mũ cổ thêu tay, 2 đôi hài thêu tay, 2 chiếc đệm thêu tay thủ công, 3 chiếc ấn cổ của người Tày đúc cách đây trên 100 năm. Đặc biệt, bà là một trong số ít nghệ nhân trên địa bàn tỉnh có thể thực hiện thuần thục kỹ thuật điều kiển chùm xóc nhạc (pây mạ) bằng chân trong khi hành lễ; nắm giữ và thể hiện thuần thục 8 điệu múa chầu cổ trong tín ngưỡng then của người Tày.

Ngoài việc trực tiếp thực hành tín ngưỡng then, bà Tích thường xuyên tham gia cấp sắc, hướng dẫn hát then cho nhiều học trò, thành viên câu lạc bộ then trên địa bàn, trong đó, có 2 học trò có thể thực hành thuần thục các nghi lễ then tín ngưỡng.

Trong quá trình thực hành tín ngưỡng then, bà Tích còn phối hợp với các báo, đài, nhà nghiên cứu trung ương và địa phương thực hiện các tin bài, phóng sự, phim tư liệu liên quan đến công tác tuyên truyền, quảng bá, bảo tồn và phát huy di sản then. Từ năm 2014 đến năm 2018, bà cung cấp tư liệu nghi lễ “Then giải hạn, đón vía” cho giảng viên Trường Cao đẳng Sư phạm Lạng Sơn tham khảo nghiên cứu sinh tiến sỹ; cung cấp tư liệu cho cán bộ Trung tâm Văn hóa Nghệ thuật tỉnh trích đoạn then tiễn khách tham dự Liên hoan Nghệ thuật Hát then Đàn tính toàn quốc lần thứ V tại Tuyên Quang đạt giải A; cung cấp một số tư liệu về dòng Then Xệp cổ huyện Văn Lãng để xây dựng hồ sơ thực hành then trình UNESCO ghi danh di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại…

Ông Lô Văn Biên, Phó Chủ tịch UBND xã Hoàng Việt, huyện Văn Lãng cho biết: Những năm qua, công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể nói chung và tín ngưỡng then nói riêng trên địa bàn xã có sự đóng góp rất lớn của nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Tích. Bà rất am hiểu các làn điệu then cổ, tích cực thực hành phổ biến trong cộng đồng để mọi người thêm hiểu về then và tâm huyết truyền dạy cho thế hệ trẻ về nghi lễ then để vốn văn hóa quý báu của dân tộc không bị mai một. Bà thực sự là tấm gương sáng trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trên địa bàn.

Do có nhiều đóng góp trong thực hành, phát huy và truyền dạy di sản văn hóa then của dân tộc Tày, Nùng trong cộng đồng, tháng 9/2022, bà Nguyễn Thị Tích là người duy nhất của huyện Văn Lãng vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể lần thứ ba, loại hình “Tập quán xã hội và tín ngưỡng”.