Hướng tới hệ thống bảo hiểm xã hội đa tầng

Ngày 23-5-2018, Ban Chấp hành T.Ư Ðảng ban hành Nghị quyết số 28-NQ/TW về cải cách chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH), với mục tiêu để BHXH thật sự là một trụ cột chính của hệ thống an sinh xã hội, từng bước mở rộng vững chắc diện bao phủ, hướng tới mục tiêu BHXH toàn dân. Trong đó, việc phát triển hệ thống BHXH linh hoạt, đa dạng, đa tầng, hiện đại và hội nhập quốc tế theo nguyên tắc đóng – hưởng, công bằng, bình đẳng, chia sẻ và bền vững là một nội dung cải cách đặc biệt quan trọng.

Theo Thứ trưởng Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội Doãn Mậu Diệp, hệ thống chính sách BHXH ở Việt Nam được ra đời ngay từ những năm đầu mới thành lập nước, đến năm 1961 thì có Ðiều lệ tạm thời đầu tiên. Qua thời gian, chính sách BHXH đã từng bước được bổ sung và hoàn thiện, đáp ứng yêu cầu và điều kiện phát triển kinh tế – xã hội của đất nước qua từng thời kỳ. Tuy nhiên cho đến nay, chính sách BHXH nói riêng và hệ thống chính sách an sinh xã hội nói chung vẫn mang tính đơn lẻ và thiếu tính kết nối, dẫn tới hệ quả là trên thực tế vẫn còn những “khoảng trống” chính sách mà ở đó các đối tượng người dân chưa nhận được sự bảo vệ, sự bảo đảm an toàn và an ninh thu nhập từ hệ thống an sinh xã hội của Nhà nước.

Theo thống kê, hiện có hơn năm triệu người cao tuổi (từ hơn 60 đến dưới 80 tuổi mà không thuộc hộ nghèo; không bị khuyết tật) không được hưởng trợ cấp hằng tháng, dẫn đến cuộc sống gặp nhiều khó khăn. Hiện tại, đã có nhiều quốc gia trên thế giới xác định trợ cấp tuổi già (Việt Nam đang áp dụng với người hơn 80 tuổi), là một tầng lương hưu xã hội trong hệ thống BHXH đa tầng. Chính vì thế, trong cải cách chính sách BHXH lần này, hệ thống BHXH đa tầng được xác định với ba tầng cơ bản:

Tầng một là trợ cấp hưu trí xã hội. Trong đó, ngân sách nhà nước cung cấp một khoản bảo đảm về thu nhập cho người cao tuổi không có lương hưu, hoặc BHXH hằng tháng. Có chính sách huy động các nguồn lực xã hội đóng thêm để các đối tượng này có mức hưởng cao hơn. Có lộ trình mở rộng bao phủ bằng cách điều chỉnh giảm dần độ tuổi hưởng lương hưu xã hội phù hợp khả năng của ngân sách và lộ trình tăng tuổi nghỉ hưu trong từng thời kỳ.

Tầng hai là BHXH cơ bản (gồm BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện). Trong đó: BHXH bắt buộc (với các chế độ hưu trí, tử tuất, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, ốm đau, thai sản, thất nghiệp), dựa trên đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động. BHXH tự nguyện (với các chế độ hưu trí, tử tuất hiện nay và từng bước mở rộng sang các chế độ khác), dựa trên đóng góp của người lao động không có quan hệ lao động, có sự hỗ trợ thích đáng từ ngân sách nhà nước cho nông dân, người nghèo, người có thu nhập thấp, lao động khu vực phi chính thức để mở rộng diện bao phủ BHXH; từng bước hình thành văn hóa đóng – hưởng để tự bảo đảm an sinh cho bản thân.

Tầng ba là Bảo hiểm hưu trí bổ sung với chế độ hưu trí tự nguyện theo nguyên tắc thị trường, tạo điều kiện cho người sử dụng lao động và người lao động có thêm lựa chọn tham gia đóng góp để được hưởng mức lương hưu cao hơn.

Như vậy, theo Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp, khi thực hiện hệ thống BHXH đa tầng sẽ giúp người dân tiếp cận chính sách BHXH một cách toàn diện, đầy đủ các chế độ và tiến tới mọi người cao tuổi đều có lương hưu hoặc từ ngân sách nhà nước, hoặc từ quỹ BHXH. Không có người cao tuổi nào bị bỏ lại phía sau.

Tuy nhiên, Phó Chủ nhiệm Ủy ban về các vấn đề xã hội của Quốc hội Bùi Sỹ Lợi cho rằng, để thiết kế hệ thống BHXH đa tầng hiệu quả, gốc cải cách mà chúng ta cần tập trung phải là vào tầng giữa – tầng BHXH cơ bản. Trong đó, với BHXH bắt buộc cần tập trung vào quan hệ lao động bắt buộc. Mà sắp tới, năm 2021 có bổ sung thêm bốn đối tượng là chủ hộ kinh doanh, người quản lý doanh nghiệp, người quản lý hợp tác xã, đặc biệt người lao động làm việc phi chính thức…

Hiện, chúng ta có 50 triệu lao động, trong đó 14 triệu lao động đã tham gia BHXH, tám triệu lao động có quan hệ lao động, 34 triệu lao động khu vực phi chính thức nông nghiệp nông thôn. Phải làm sao đưa tất cả đối tượng lao động này tham gia BHXH để có an sinh xã hội lâu dài, đây là nhiệm vụ rất quan trọng. Hiện nay, đối với BHXH tự nguyện chúng ta đã có chính sách hỗ trợ đối tượng thuộc hộ nghèo được hỗ trợ 30%, cận nghèo là 25% và các đối tượng khác 10%, điều này thể hiện tính linh hoạt trong chính sách. Tuy nhiên, theo quan điểm của Phó Chủ nhiệm Bùi Sỹ Lợi, cần nâng cao thêm tính bổ trợ tạo khả năng hỗ trợ lớn hơn, đây cũng là điều Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội phải đặc biệt chú ý khi xây dựng chính sách.

Bên cạnh đó, Phó Chủ nhiệm Bùi Sỹ Lợi cũng cho rằng, để triển khai Nghị quyết số 28 hiệu quả, cần tuyên truyền giải thích để nhân dân hiểu rõ bản chất của chính sách BHXH đa tầng, thực chất đó là ba tầng nấc, với: Tầng đầu tiên là chăm lo cho những người không có khả năng tự bảo đảm chi trả (hiện nay là mức hỗ trợ từ 270 nghìn đến 280 nghìn đồng), đó là người già neo đơn, người già từ 80 tuổi trở lên. Ðây là một dạng trợ cấp hưu trí xã hội hoàn toàn do ngân sách nhà nước, thể hiện bản chất an sinh xã hội của Nhà nước ta. Tầng giữa là tầng BHXH cơ bản. Và tầng trên là hưu trí bổ sung, người nào có thu nhập cao, người đó đóng vào quỹ do doanh nghiệp và người lao động tự thỏa thuận để khi về hưu có Nhà nước bảo trợ để nhận lương hưu cao hơn.

Bên cạnh đó, Nghị quyết số 28 cũng đề cập việc sửa đổi điều kiện hưởng chế độ hưu trí theo hướng giảm dần số năm đóng BHXH tối thiểu để được hưởng chế độ hưu trí, từ 20 năm đóng BHXH xuống còn 15 năm, thậm chí hướng tới còn 10 năm với mức hưởng được tính toán phù hợp. Theo Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp, quy định của chính sách BHXH hiện nay là để được hưởng lương hưu hằng tháng, người lao động cần đáp ứng được đồng thời hai điều kiện là tuổi đời và thời gian tối thiểu tham gia BHXH. Hiện nay, quy định có thời gian tham gia tối thiểu 20 năm để hưởng chế độ hưu trí cũng gây trở ngại nhất định cho việc mở rộng đối tượng bao phủ của BHXH. Cụ thể, có những lao động tham gia BHXH tới 18 đến 19 năm là thời gian khá dài so với các nước, nhưng không đủ điều kiện hưởng chế độ hưu trí là thiệt thòi cho chính họ và cũng ảnh hưởng đến chính sách an sinh xã hội khi chúng ta mong muốn người lao động đến tuổi nghỉ hưu có thể tự bảo đảm an sinh xã hội cho chính họ, thay vì phụ thuộc vào trợ cấp của Nhà nước. Có những lao động ở độ tuổi 40 đến 45 mới tham gia BHXH, nhưng nhìn trước được là sẽ không đủ thời gian tham gia để hưởng chế độ hưu trí, và vì thế mong muốn được bảo đảm an sinh của họ thông qua chế độ hưu trí là không đạt được, ảnh hưởng đến quyền tiếp cận an sinh xã hội của họ đã được ghi nhận trong Hiến pháp.

Ngoài ra, quy định thời gian tham gia tối thiểu dài tới 20 năm cũng làm cho người lao động không muốn bảo lưu thời gian tham gia BHXH, mà muốn nhận BHXH một lần. Ðiều đó cũng lý giải tại sao mỗi năm bình quân có khoảng trên dưới 600 nghìn lao động đã lựa chọn hưởng BHXH một lần, thay vì tiếp tục theo đuổi quá trình đóng góp để được nhận lương hưu khi hết tuổi lao động. Trong khi đó, theo phân tích, thực ra quy định 10 năm hay 15 năm không hề ảnh hưởng đến khả năng cân đối Quỹ như nhiều người lo ngại, vì nguyên tắc BHXH là mức hưởng được tính toán phù hợp với mức đóng và thời gian đóng.

Vì vậy, việc điều chỉnh giảm dần số năm đóng BHXH tối thiểu để được hưởng chế độ hưu trí từ 20 năm xuống 15 năm và 10 năm sẽ góp phần vào việc thực hiện mục tiêu về mở rộng diện bao phủ BHXH, bảo đảm cho nhiều người lao động có cơ hội và điều kiện tiếp tục tham gia BHXH để hưởng lương hưu hằng tháng, thay cho việc lựa chọn BHXH một lần, hướng tới mục tiêu bảo đảm an sinh lâu dài cho người dân. Hiện nhiều quốc gia trên thế giới và trong khu vực cũng đã quy định thời gian đóng BHXH tối thiểu là 10 năm như Nhật Bản, Hàn Quốc, mặc dù trước đây họ cũng quy định điều kiện 20 năm đóng BHXH như Việt Nam.