Hình tượng thanh xà, bạch xà trong các di tích thờ mẫu ở Lạng Sơn

- Ngày nay, mỗi khi đến các di tich thờ Mẫu ở Lạng Sơn chúng ta thường thấy có đôi rắn xanh và rắn trắng nằm vắt trên xà, chầu tại các điện thờ. Đó chính là cặp rắn thần Thanh xà và Bạch xà  – một trong những biểu tượng của văn hoá truyền thống Việt Nam nói chung và Lạng Sơn nói riêng.

Thờ rắn là một loại hình tín ngưỡng nguyên thuỷ có từ lâu đời ở Việt Nam. Theo quan niệm dân gian, rắn là vị thần cai quản miền sông nước, thường được nhân dân thờ cúng trong các đền, miếu ở vùng ven sông.

Rắn trong tín ngưỡng dân gian Xứ Lạng

Lạng Sơn là vùng đất lắm sông nhiều suối, xưa kia rừng núi điệp trùng, dân cư thưa thớt, con người sống phụ thuộc hoàn toàn vào thiên nhiên nên tín ngưỡng thờ thần sông ở đây khá phổ biến và rõ nét. Xứ Lạng có những ngôi đền thờ thần sông nổi tiếng linh thiêng, từng được chép trong các thư tịch cổ như: đền Kỳ Cùng, đền Bạch Đế (nay là đền Cửa Đông) – thành phố Lạng Sơn, đền Khác Uyên (nay là đình Vằng Khắc) - xã thống Nhất, huyện Lộc Bình… Xưa kia các đoàn sứ bộ của ta khi qua sông đi sứ Trung Quốc đều vào đền Kỳ Cùng cáo yết theo lệ để mong được che chở, phù hộ thượng lộ bình an, mọi việc hanh thông tốt đẹp.

Tại vùng Bình Gia và Tràng Định có lễ hội phài lừa (đua bè mảng) ở Văn Mịch (xã Hồng Phong), Nà Lình (xã Quốc Việt) rất đặc sắc. Thông qua lễ hội cư dân vùng sông nước thực hiện các nghi thức thờ thần rắn, gửi gắm ước vọng được thần chở che, ban cho sông nước hiền hoà, tránh được tiên tai, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, sung túc...

Hình tượng thanh xà và bạch xà trong đạo Mẫu của Việt Nam

Các tư liệu hiện biết cho thấy, đạo Mẫu ở Việt Nam ra đời khoảng cuối thể kỷ XVII, bao gồm Mẫu Tam phủ và Tứ phủ. Tam phủ gồm Thiên phủ (miền Trời), Địa phủ (miền Đất), Thoải phủ (miền sông biển).

Đạo Mẫu Tứ phủ có thêm Nhạc phủ là miền rừng núi. Các di tích thờ Mẫu ở Lạng Sơn đa phần là Tứ phủ, tồn tại dưới hai dạng thức: độc lập hoặc được phối thờ trong các di tích thờ Đức Thánh Trần, thờ Phật, thờ các nhân vật lịch sử, thờ thần sông… Sự kết hợp thờ phụng giữa hệ thần nhà Trần (thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo) và hệ thần Mẫu Liễu Hạnh được coi là đặc trưng nổi bật trong tín ngưỡng thờ Mẫu của Lạng Sơn.

Từ tín ngưỡng dân dã tồn tại lâu đời trong dân gian, dần dần rắn bước vào hệ thần của đạo Mẫu, trở thành linh vật không thể thiếu được trong các điện thờ. Theo Giáo sư Ngô Đức Thịnh (Viện Nghiên cứu Văn hoá Việt Nam), ông Lốt (cặp rắn xanh và rắn trắng) là một trong những thành phần của thần điện đạo Mẫu Tứ phủ, tồn tại bên cạnh Ngũ hổ, đứng ở hàng cuối cùng.

Trong tín ngưỡng dân gian, rắn là vị thần cai quản miền sông nước, khi hiện diện trong không gian thiêng của đạo Mẫu rắn mang hình hài đôi thanh xà (rắn xanh) và bạch xà (rắn trắng) với danh xưng Thanh Xà Đại Tướng Quân và Bạch Xà Đại Tướng Quân. Rắn tượng trưng cho sức mạnh, sự dẻo dai, linh hoạt, có nhiệm vụ canh giữ điện thờ, canh giữ âm binh, đường thuỷ, trừ tà, diệt quỷ.

Với đặc tính  vừa ở trên cao, vừa trườn dưới đất nên vừa có tính âm và vừa có tính dương, như một biểu hiện sinh động của sự giao hoà giữa trời và đất. Hổ là vị chúa tể cai quản chốn sơn lâm, tượng trưng cho sức mạnh thiêng liêng, có khả năng diệt trừ ác thần, tà thần. Ngũ hổ trấn giữ năm phương, thường được thờ ở dưới Hạ ban (phía dưới điện thờ Công đồng). Rắn và hổ xuất hiện song hành bên nhau đã tạo nên thế đối xứng đăng đối âm – dương, trên dưới, có ý nghĩa phụng sự, bảo vệ thánh Mẫu ở mọi miền - từ vùng sông nước tới rừng núi.

Theo TS Chu Xuân Giao (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), ở miền xuôi – quê hương của đạo Mẫu, hình tượng Thanh xà và Bạch xà có mặt ở tất cả các di tích thờ Mẫu Tứ phủ, có lúc nằm vắt trên xà nhà của điện thờ Mẫu hoặc vắt ngang ban Công đồng. Cũng có khi được đặt cùng tượng Ngũ hổ ở Hạ ban (ban thờ phía dưới cung Công đồng). Nhị vị thần xà (hai vị thần rắn) ít khi về ngự đồng, mỗi khi về ngài thường nằm dại ra sập, úp bụng xuống đất, thân quẫy qua quẫy lại, đầu đung đưa, miệng phun rượu bốn phương và liếm đĩa (hiến tửu)…

Hình tượng thanh xà và bạch xà trong các di tích thờ Mẫu ở Lạng Sơn.

Lạng Sơn không phải là nơi phát tích của đạo Mẫu nhưng lại là địa phương có rất nhiều di tích thờ Mẫu, tập trung ở các huyện Chi Lăng, Hữu Lũng, thành phố Lạng Sơn… Trong đó có những di tích được gần xa biết tiếng như: đền Bắc Lệ, đền Đèo Kẻng, đền Suối Ngang (huyện Hữu Lũng), đền Suối Lân, đền Chầu Mười (huyện Chi Lăng); đền Cửa Bắc, Cửa Đông, Cửa Tây, Cửa Nam, đền Mẫu Thoải, đền Cô Bé Thượng Ngàn (TPLS); đền Mẫu Đồng Đăng (huyện Cao Lộc)…

TS Chu Xuân Giao cho biết, theo bước chân những người di cư từ miền xuôi lên sinh cơ lập nghiệp ở Xứ Lạng, đạo Mẫu có mặt ở Lạng Sơn khoảng cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Sự xuất hiện của đạo Mẫu luôn gắn liền với hệ thần được thờ cúng, do đó cặp linh thú Thanh xà và Bạch xà cũng xuất hiện ở Lạng Sơn vào khoảng thời gian đó. Nhiều di tích thờ Mẫu ở Lạng Sơn tuy đã có từ lâu nhưng Thanh xà và Bạch xà mới được bổ sung hoặc mới được cung tiến nên niên đại của nó không cổ như di tích.

Hình tượng thanh xà và bạch xà hiển thị ở hầu hết các đền thờ Mẫu Tứ phủ hoặc các di tích có yếu tố đạo Mẫu của Lạng Sơn. Phổ biến là một cặp, song cũng có khi hai, ba cặp. Ngoài các di tích thờ Mẫu kể trên còn có một số di tích khác như: đền Mẫu Sông Hoá, đình Tháng Tư (thị trấn Chi Lăng, huyện Chi Lăng), đền Cô Chín, đền Cấm (thị trấn Đồng Mỏ, huyện Chi Lăng), đền Mẫu Soài Sơn (thành phố Lạng Sơn)…

Vẫn là hình dạng của một con rắn thông thường, nhưng Ông Lốt mang vẻ uy linh, dữ tợn của linh vật: đầu có mào đỏ, râu dài, có con miệng thè lưỡi  đỏ, con miệng lại há to ngậm ngọc gợi nhớ hình ảnh rắn thần trong truyền thuyết dân gian Xứ Lạng. Thân rắn làm bằng vải kim sa, bên trong nhồi bông căng tròn, một con có màu xanh lục, một con có màu trắng cuốn tròn quanh xà ngang tạo vẻ sống động như đang trườn, bò. Đa phần rắn có thân trơn, vẽ tả thực các lớp vảy nhưng cũng có con thân tạo hình thành từng khúc như rắn cạp nong, cạp nia.

 Khác với các tỉnh miền xuôi, Ông Lốt có khi được đặt cùng Ngũ hổ ở Hạ ban, trong các di tích thờ Mẫu của Lạng Sơn; Thanh xà và Bạch xà luôn quấn ở hai bên xà ngang của cung Công đồng hoặc điện thờ Mẫu, đầu hướng về phía Ban thờ với ý nghĩa phụng sự, bảo vệ đạo Mẫu. Ở một số nơi như đền Chầu Năm Suối Lân (thị trấn Chi Lăng, huyện Chi Lăng), Thanh xà và Bạch xà còn hiện diện ở điện thờ vị Thánh Chầu Năm. Cặp rắn xanh, rắn trắng tuy mang nhiều tư thế khác nhau – lúc ngẩng cao đầu, lúc cúi xuống điện thờ nhưng đều thể hiện rõ vẻ tôn thờ, quy phục, sẵn sàng chiến đấu để bảo vệ sự linh thiêng của đạo Mẫu.

Thanh xà và Bạch xà trong các điện thờ Mẫu ở Lạng Sơn vừa mang nét chung của xà thần Việt Nam, vừa mang nét riêng của vùng văn hoá miền núi Xứ Lạng. Đó là một trong những biểu tượng có sức cuốn hút, luôn lắng sâu trong tâm trí những người tôn thờ đạo Mẫu.