Đội ngũ lý luận phê bình trẻ: Thiếu và yếu

Người viết trẻ được coi là tương lai của nền văn học Việt Nam, lý luận phê bình là một trong những công cụ nền tảng hỗ trợ sáng tác. Nhưng thực tế, hai lực lượng này đang ngày càng xa nhau, "sợ hãi", né tránh nhau.

Nhà văn trẻ Tiểu Quyên (hàng đứng, đầu tiên bên phải) giới thiệu sách mới với độc giả. (Nguồn: sggp.org.vn)

Phê bình tránh ng ười trẻ

TS Trần Lê Hoa Tranh, hiện là giảng viên Trường ĐH KHXH – NV TPHCM kể lại câu chuyện khi cô bắt tay nghiên cứu các hiện tượng văn học như ngôn t ình hay các nhà văn trẻ Việt Nam mới như Hamlet Trương, Anh Khang… đã bị một số ng ười phê phán là “giết gà dùng dao mổ trâu” với hàm nghĩa cho rằng l ý luận phê bình (LLPB) nên làm cái cao siêu h ơn là những cái “tầm thường” đó. Đây không phải là trường hợp duy nhất, ngay tại tọa đàm về sách, một nhà LLPB tên tuổi khi được hỏi có nhận xét g ì về những cây bút trẻ hiện nay đã hùng hồn đáp lại: “Không đọc vì không đáng để quan tâm”.

Sự xa lánh của một bộ phận giới phê bình chính vì thế đã tạo nên một khoảng trống của nền văn học. Giữa lúc nhiều nhà th ơ than rằng thơ bị rẻ rúng th ì một nhà th ơ trẻ như Phong Việt cứ mỗi tập thơ bán hàng chục ngàn bản. Khi nhiều cây bút l ão làng chật vật với tác phẩm chỉ 2.000 – 5.000 bản thì có những Anh Khang, Iris Cao, Hamlet Tr ương… tác phẩm nào ra mắt cũng đạt 5 con số bản bán được.

Dù nh ìn d ưới góc độ nào, các cây bút trẻ trên đều là những hiện tượng văn học đáng để nghiên cứu. Thế nhưng, cho đến nay không có bất cứ một nhà phê b ình nào đánh giá về giá trị nghệ thuật, văn chương của những tác giả ăn khách này để từ đó lý giải sự thành công, nhu cầu của bạn đọc. Chỉ có những phân tích của báo chí về vấn đề quảng bá, làm truyền thông sách của những tác phẩm ăn khách trên. Nhà th ơ, nhà LLPB Hồng Vinh, Chủ tịch Hội đồng LLPB VHNT Trung ương đ ã nhận xét việc thiếu hụt này làm nảy sinh nghi ngờ rằng LLPB ít nhất ở mảng sáng tác trẻ đang có sự xa rời hiện thực sáng tác.

Vì sao các nhà LLPB né tránh văn học trẻ, nhiều lý giải được nêu ra nh ưng như tiết lộ của một nhà phê b ình tại một hội nghị về LLPB vừa diễn ra thì vấn đề thực ra rất đơn giản: Bởi vì họ không đọc! Không đọc không phải vì xem th ường hay không thích mà chỉ thuần túy là sự khác biệt quá lớn về thế hệ. Đa số tác phẩm gây xôn xao vừa qua của người trẻ đều viết cho bạn đọc trẻ. Ở đó có những từ ngữ của riêng họ, có những vấn đề của riêng người trẻ hôm nay, có cả những quan điểm, suy nghĩ mà chỉ có người trẻ biết và cảm nhận. Trong khi đó, đa số những nhà phê b ình tên tuổi hiện nay đều đã ở lứa tuổi t ương đối lớn, với sự khác biệt về thế hệ nên khi đọc các tác phẩm này có cái không hiểu, có cái không biết, thậm chí có cái buồn cười về sự ấu trĩ, ngớ ngẩn, thơ ngây của người viết trẻ. Trong trường hợp đó, các nhà phê b ình cao niên lựa chọn cách im lặng.

Ng ười trẻ sợ phê b ình

Vậy ai có thể phê bình tốt nhất với các tác phẩm của ng ười viết trẻ? Dĩ nhiên chính là các nhà phê b ình trẻ. Thế nh ưng, đội ngũ này lại đang lâm vào một khủng hoảng mà như Hội đồng LLPB VHNT Trung ương nhận xét ngắn gọn là: thiếu và yếu.

TS Trần Lê Hoa Tranh đưa một ví dụ trực quan là ngay cả ở Khoa Văn học và Ngôn ngữ của Trường ĐH KHXH-NV TPHCM, một nơi được xem là đào tạo cơ bản về văn cũng rất ít bạn trẻ nào chọn LLPB. Tốt nghiệp Khoa Văn học và Ngôn ngữ chỉ mới biết đại khái về LLPB, lên cao học mới chính thức học LLPB nhưng rất ít bạn trẻ đăng k ý học. TS Phan Tuấn Anh, ĐH Huế cho biết để trở thành một nhà LLPB, sinh viên phải học khoảng 70 môn nh ưng chỉ có 10 môn là liên quan trực tiếp. Đó là chưa kể đến việc các giáo tr ình LLPB đa phần được soạn từ cách nay 30 – 40 năm, thậm chí có một số giáo trình phê bình ngày tr ước do vấn đề dịch thuật nên hiện không thể đọc được chứ chưa nói đến việc hiểu để giảng dạy, tiếp thu.

Đó mới chỉ là việc học, người trẻ bước vào LLPB c òn vấp phải vô vàn trở ngại. Nhà báo Phan Tùng S ơn của Báo Quân đội Nhân dân nhận xét là hiện có hàng ngàn ấn phẩm báo chí nhưng không đâu có chuyên trang cho LLPB. Nhà phê b ình Cẩm Lệ hiện đang công tác tại Sở VH-TT TPHCM cho biết thêm, với ng ười được đào tạo LLPB lại không được dạy để viết phê b ình trên báo th ường ngày. Chính v ì vậy, dù có viết cũng rất khó để được sử dụng trên các tờ báo thông th ường.

Tuy nhiên, tất cả những nhà phê b ình đều cho rằng những trở ngại trên chỉ là phụ, trở ngại chính, lớn nhất chính là việc sợ đụng chạm. Nhà báo Phạm Đức Hải, Phó Trưởng ban Tuyên giáo Thành ủy TPHCM, nguyên Tổng Biên tập Báo Tuổi trẻ nhận xét, ng ười viết trẻ ngày nay sợ đụng chạm, chỉ thích viết những g ì có sẵn. Trong khi đó, đã viết phê bình thì chắc chắn là đụng chạm, không thể tránh khỏi những mâu thuẫn, tức giận. Chính vì thế, ng ười viết phê b ình ngoài các yêu cầu của một ng ười viết c òn cần thêm chữ “dũng”, không ngại va chạm.

Tuy nhiên, điều này không đơn giản vì sự đả kích, phê phán không chỉ từ phía sáng tác mà thậm chí ngay từ trong giới phê bình. Một thực tế là các nhà phê bình trẻ vừa phải chật vật kiếm sống, bổ sung kiến thức, tìm n ơi để đăng sáng tác của m ình nh ưng đến khi có tác phẩm th ì lại bị các bậc đàn anh trong nghề xem là “trẻ ranh”, “trứng khôn h ơn vịt”… dù rằng như nhà phê b ình Hồng Vinh nhận xét là nếu không có trứng hôm nay thì làm sao có vịt ngày mai!

Hệ quả của những gian nan vất vả, ch ướng ngại kể trên là đội ngũ LLPB trẻ ngày càng vắng vẻ, thế nhưng nhu cầu phê b ình các sáng tác mới vẫn đang tồn tại. Kết quả là xuất hiện một kiểu “phê bình” phổ biến hiện nay là phê bình tay ngang, tán d ương thái quá hoặc xúc phạm người bị phê b ình.

Lối ra cho ng ười trẻ viết l ý luận phê bình

Vừa qua, tại TP Vũng Tàu đã diễn ra Hội nghị những ng ười trẻ viết l ý luận phê bình VHNT khu vực phía Nam do Hội đồng lý luận phê bình VHNT Trung ương tổ chức. Một trong những trọng tâm chính là việc t ìm ra giải pháp để phát triển đội ngũ người trẻ viết LLPB vốn đang khủng hoảng thiếu hiện nay.

Nhà báo Phạm Đức Hải nêu ra một thực tế là các c ơ quan báo chí thực ra rất mong muốn có các bài viết phê b ình, trong tr ường hợp Báo Tuổi trẻ là các bài phê b ình trẻ thì mức trả nhuận bút đều rất cao, nhất là các bài nhận được đánh giá hay, phản hồi bạn đọc tốt. Ở các báo khác, tùy vào nhu cầu có các đòi hỏi khác nhau nh ưng đều có sự ưu ái với phê b ình. Tuy nhiên, điều quan trọng là các bài viết ngoài kiến thức, trình độ còn đòi hỏi sự phù hợp với báo chí hiện đại.

Nhà phê bình Hồng Vinh thì đề cập đến vai trò của các tổ chức phê bình, hội nghề nghiệp trong việc bảo vệ các cây bút phê bình, nhất là những cây bút trẻ tr ước các áp lực của x ã hội. Đây là một vấn đề được đề cập đến nhiều lần vì thực tế đã có không ít tr ường hợp người sáng tác, viết LLPB hứng chịu đủ mọi đ ã kích trong khi các tổ chức hội nghề nghiệp lại không phản ứng gây nản lòng cho các tác giả, đặc biệt là các tác giả trẻ.

Và cuối cùng là vấn đề là ng ười viết LLPB trẻ hầu như bị đứng ngoài trong các giải thưởng văn học từ địa phương đến trung ương. Nhiều nơi không có giải cho tác phẩm LLPB hoặc nếu có th ì đánh đồng chung một giải khiến các tác giả trẻ hầu như không có cơ hội. Một giải thưởng LLPB dành riêng cho ng ười trẻ được xem là một sự khích lệ quan trọng với những người trẻ dấn thân vào lĩnh vực LLPB hiện nay.

Theo Dangcongsan.vn