Bảo tồn và phát triển nguồn gen Chanh rừng: Tạo sinh kế cho người dân vùng núi Mẫu Sơn

- Thời gian qua, cây chanh rừng đã mang lại nguồn thu nhập đáng kể cho người dân khu vực núi Mẫu Sơn, song giá trị vẫn còn thấp. Để nâng cao giá trị cây chanh rừng, tạo sinh kế cho bà con khu vực núi Mẫu Sơn, nhóm nghiên cứu thuộc Viện Nghiên cứu rau quả (Gia Lâm – Hà Nội) đã triển khai đề tài “Nghiên cứu bảo tồn và phát triển nguồn gen cây chanh rừng tại Lạng Sơn”.

Trong hơn 1.500 loài động, thực vật được xác định tại khu vực núi Mẫu Sơn thì chanh rừng là một trong những đặc sản đặc biệt. Quả chanh rừng chỉ to bằng đầu ngón tay, khi quả chín vàng, ăn cả vỏ lại ngọt và có mùi thơm đặc trưng, nên được nhiều người ưa chuộng. Trong đông y, chanh rừng là một vị thuốc quý trị cảm lạnh, giảm ho, tiêu đờm, loại quả này cũng được chế biến để làm gia vị chấm thịt gà, thịt vịt, làm nước giải khát… Giá bán chanh rừng từ 20.000 đồng/kg đến 100.000 đồng/kg tùy thời điểm. Tuy mang lại hiệu quả kinh tế cao song qua nhiều năm, cây chanh rừng tại các vườn trồng đã có biểu hiện già cỗi, thoái hóa, suy giảm về năng suất, chất lượng. Xác định chanh rừng là giống cây đặc sản bản địa, có giá trị kinh tế cao cần được bảo tồn và phát triển, Sở Khoa học và Công nghệ đã đưa việc bảo tồn, phát triển nguồn gen chanh rừng vào nhiệm vụ khoa học cấp tỉnh. Sở cũng tuyển chọn nhóm nghiên cứu do Tiến sĩ Đào Quang Nghị, nghiên cứu viên chính Viện Nghiên cứu rau quả (Gia Lâm – Hà Nội) làm chủ nhiệm triển khai đề tài “Nghiên cứu bảo tồn và phát triển nguồn gen cây chanh rừng tại Lạng Sơn”. Đề tài được triển khai từ tháng 7/2021 đến tháng 12/2024.

Tiến sĩ Đào Quang Nghị, Viện Nghiên cứu rau quả cho biết: Kết quả điều tra cho thấy cây chanh rừng được trồng chủ yếu ở các thôn: Nà Mò, Bó Pằm (xã Mẫu Sơn, huyện Lộc Bình), Pác Đây (xã Công Sơn, huyện Cao Lộc) với tổng diện tích hơn 13ha. Cây chanh rừng chủ yếu do đồng bào Dao trồng và chăm sóc, cây phát triển tự nhiên hầu như không có tác động kỹ thuật. Do đó, nhiều vườn không cho quả, năng suất thấp. Chanh rừng là cây chịu lạnh tốt, cho quả từ cuối tháng 7 đến tháng 11 dương lịch và có thể thu hoạch từ khi quả còn xanh.

Thực hiện mục tiêu bảo tồn và phát triển nguồn gen chanh rừng, nhóm thực hiện đề tài đã tiến hành khảo sát, tuyển chọn được 15 cây chanh rừng ưu tú làm vật liệu cho sản xuất cây con giống phục vụ khai thác và phát triển nguồn gen. Nhóm cũng tiến hành nghiên cứu và nhân giống thành công bằng phương pháp ghép nêm đoạn cành, gốc ghép là cây bưởi chua. Thời điểm ghép thích hợp nhất là vào tháng 6 dương lịch, ở thời điểm này tỷ lệ bật mầm và xuất vườn đạt kết quả cao nhất. Nhóm nghiên cứu đã ghép được 1.030 cây con giống chanh rừng phục vụ trồng mới.

Nghiên cứu quy trình thâm canh giống chanh rừng phù hợp với điều kiện sinh thái của Lạng Sơn cho thấy, cắt tỉa những cành tăm, cành sâu bệnh, cành bên trong tán, bấm ngọn và khống chế độ cao ở mức 2,5m; bón phân NPK Đầu Trâu với mức bón 2 kg/cây (nền bón 10 kg/cây phân hữu cơ vi sinh) kết hợp sử dụng thuốc trừ sâu thảo mộc ANISAF SH-01 (nền phun dung dịch nano đồng Oxyclorua) giúp tăng năng suất, chất lượng chanh rừng. Sau khi có các dữ liệu khoa học quan trọng, nhóm đã xây dựng mô hình trồng mới giống chanh rừng tại xã Mẫu Sơn, huyện Lộc Bình với quy mô 1ha và triển khai 1 mô hình áp dụng đồng bộ các biện pháp kỹ thuật thâm canh tổng hợp vào sản xuất quy mô 1ha. Kết quả cho thấy, sau hơn 3 năm trồng và chăm sóc vườn cây ghép sinh trưởng và phát triển tốt, bắt đầu bói quả. Vườn chanh áp dụng các biện pháp thâm canh cho quả to, đều, mẫu mã đẹp, năng suất đạt 12,7 tấn/ha, giá bán tại vườn là 28.000 đồng/kg; lãi thuần đạt hơn 228 triệu đồng/ha, trong khi vườn đối chứng kích thước quả không đồng đều, năng suất chỉ đạt 7,75 tấn/ha, giá bán 25.000 đồng/kg, lãi thuần đạt 148 triệu đồng/ha.

Từ những kết quả nghiên cứu được, nhóm đã xây dựng 1 bộ tài liệu và tổ chức tập huấn kỹ thuật nhân giống, trồng và chăm sóc cây chanh rừng Lạng Sơn cho 40 học viên là nông dân trồng chanh tại xã Mẫu Sơn, huyện Lộc Bình.

Ông Hoàng Dàu Hình, thôn Bó Pằm, xã Mẫu Sơn chia sẻ: Trước đây, gia đình tôi chỉ phát cỏ dưới gốc, dây leo và để cây chanh phát triển tự nhiên, do đó, năng suất thấp, quả xấu nên không được giá. Năm 2023, được sự hướng dẫn của các nhà khoa học Viện Nghiên cứu rau quả, gia đình tôi đã áp dụng các biện pháp chăm sóc như: cắt tỉa cành, bón phân, phòng trừ sâu bệnh cho vườn chanh hơn 350 gốc. Nhờ đó, năng suất năm 2024 đạt hơn 8 tấn cho thu nhập hơn 200 triệu đồng, trừ các chi phí về nhân công, phân bón, thuốc trừ sâu gia đình tôi vẫn còn một khoản thu nhập đáng kể.

Những kết quả của đề tài “Nghiên cứu bảo tồn và phát triển nguồn gen cây chanh rừng tại Lạng Sơn” đã được Hội đồng Khoa học tỉnh đánh giá đạt. Tháng 1/2025, kết quả nghiên cứu của đề tài đã được Chủ tịch UBND tỉnh công nhận. Thời gian tới, nhóm nghiên cứu sẽ tiếp tục phối hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan phổ biến, chuyển giao kết quả nghiên cứu; hỗ trợ, hướng dẫn người dân xã Mẫu Sơn chăm sóc cây chanh rừng theo hướng thực hành nông nghiệp tốt VietGAP nhằm góp phần nâng cao giá trị của cây chanh rừng.